Читать онлайн книгу "Казан ханлыгы / Очерки по истории Казанского ханства / Essays in the History of the Kazan Khanate"
Казан ханлыгы / Очерки по истории Казанского ханства / Essays in the History of the Kazan Khanate
Михаил Георгиевич Худяков
РљТЇРї еллар дәвамында Р?дел-Урал регионының С‚У©СЂРєРё Т»У™Рј фин-СѓРіРѕСЂ халыклары этник-РјУ™РґУ™РЅРё Т»У™Рј социаль-СЃУ™СЏСЃРё үсешен У©Р№СЂУ™РЅТЇРіУ™ Р·СѓСЂ РєУ©С‡ куйган күренекле галим Михаил РҐСѓРґСЏРєРѕРІРЅС‹ТЈ (1894–1936) Р±Сѓ хезмәте тулысынча Казан ханлыгы тарихына багышланган.
Хезмәт кыскартылган вариантта тәкъдим ителә.
Данная работа, автором которой является выдающийся учёный Михаил Худяков (1894–1936), многие годы своей жизни отдавший изучению этнокультурного и социально-политического развития тюркских и финно-угорских народов Волго-Уральского региона, представляет собой научно-монографическое исследование, посвящённое истории Казанского ханства.
Работа предлагается в сокращении.
This work, its author being Mikhail Khudyakov (1894–1936), an outstanding scientist, who devoted many years of his life to the study of ethno-cultural and socio-political development of the Turkic and Finno-Ugric peoples of the Volga-Ural region, represents a scientific monographic study of history of the Kazan Khanate.
The work is offered in an abtidged version.
Книга на татарском, русском и английском языках.
В формате PDF A4 сохранен предоставленный правообладателем макет книги.
Михаил Худяков
Очерки по истории Казанского ханства на 3 языка
Бөтендөнья язучылар ассоциациясе
(Халыкара ПЕН-клуб)
Всемирная ассоциация писателей
(Международный ПЕН-клуб)
A World Association of Writers
(International PEN Club)
Татар ПЕН үзәге
Татарский ПЕН-центр
Tatar PEN Center
Редколлегия:
Разил Вәлиев, У?С…У™С‚ Мушинский, Р“У™СЂУ™Р№ Р У™С…РёРј, Ленар Шәех
Редколлегия:
Разиль Валеев, Ахат Мушинский, Гарай Рахим, Ленар Шаех
Editorial board:
Razil Valiyev, Akhat Mushinsky, Garay Rakhim, Lenar Shayeh
РҐСѓРґСЏРєРѕРІ, Рњ. Р“.
Казан ханлыгы / Михаил РҐСѓРґСЏРєРѕРІ; [С‚У©Р·.: У?. Мушинский, Р›. Шәех]. – Казан: Татар. РєРёС‚. нәшр., 2019. – 510 Р±.
РљТЇРї еллар дәвамында Р?дел-Урал регионының С‚У©СЂРєРё Т»У™Рј фин-СѓРіРѕСЂ халыклары этник-РјУ™РґУ™РЅРё Т»У™Рј социаль-СЃУ™СЏСЃРё үсешен У©Р№СЂУ™РЅТЇРіУ™ Р·СѓСЂ РєУ©С‡ куйган күренекле галим Михаил РҐСѓРґСЏРєРѕРІРЅС‹ТЈ (1894–1936) Р±Сѓ хезмәте тулысынча Казан ханлыгы тарихына багышланган.
Хезмәт кыскартылган вариантта тәкъдим ителә.
Худяков Михаил Георгиевич
Очерки по истории Казанского ханства
На татарском, русском и английском языках
Казань. Татарское книжное издательство. 2019
Научный консультант по древнерусскому языку Д. А. Мустафина
© Татарстан китап нәшрияты, 2019
© Зәйдуллин Р. Р., тәрҗ., кереш сүз, 2019
Казан ханлыгы
Кереш
Казан ханлыгының тарихы күп сәбәпләр аркасында кызыксыну уята. Зур дәүләтнең тарихы буларак игътибарга лаек булса, ул әле гомуми, шәркый һәм рус мәдәниятләренең тарихчылары өчен дә махсус әһәмияткә ия. Нигезендә борынгы мәдәният яткан хәлдә, көчле хәрби идарә урнаштырылганнан соң, әлеге дәүләт бик тиз арада көчәеп китә, әгәр дә Көнчыгыш Ауропаның икътисади үсеше аның өчен уңайлы булса, яшәеше дә озакка сузылыр иде. Казан тарихының барышы күп кимәлдә күрше рус дәүләтенең йогынтысына бәйле, һәм ул ике мәмләкәтнең үзара көрәшен чагылдыра. Боларның берсе күптән урнашкан икътисади мөнәсәбәтләргә бәйле рәвештә тотрыклы хәлдә булса, икенчесе әүвәл бик зәгыйфь, аннары бик тиз үсешкә ирешеп, икътисад өлкәсендә үзара баглы күршесен узып китә һәм, ниһаять, басып та ала.
Казан ханлыгының тарихы – күрше дәүләттән саклану тарихы СѓР». Шушы хәвеф аның эчке тормышына РґР° биниһая С‚У™СЌСЃРёСЂ РёС‚У™: икътисади мөнәсәбәтләр РґУ™ТЇР»У™С‚ организмын икегә Р±ТЇР»У™, сәясәттә РёРєРµ агым барлыкка РєРёР»У™. Бер СЏРє, тышкы дошманның басымына яраклашып, У™ТЇРІУ™Р» – берлек, аннары РёРєРµ дәүләтнең С€У™С…СЃРё СѓРЅРёСЏСЃРµ рәвешендә уртак СЃРёРјР±РёРѕР· булдырырга теләсә, икенче СЏРє, үзара тигезлекне танып, тулы бәйсезлек өчен РєУ©СЂУ™С€ алып бара. Р?РєРµ СЏРєРЅС‹ТЈ әлеге алышы СЃУ™СЏСЃРё фикернең Т»У™Рј дәүләти ТЇР·Р°ТЈРЅС‹ТЈ үсешен С‚У™СЌРјРёРЅ РёС‚У™; гаҗәеп гыйбрәтле вакыйгаларга сәбәпче була, күренекле эшлеклеләрне тарих мәйданына чыгара – тарихчыларның игътибарын болар җәлеп итми калмаска тиеш. Р?кътисади яктан көчле дәүләтнең зәгыйфь күршене йоту процессын, У™ зәгыйфь мәмләкәтнең РёСЃУ™ РёСЃУ™РЅ калу өчен көрәшен өйрәнүчеләр өчен Казан ханлыгы тарихы Р±РёРє С€У™Рї чыганак булып тора.
Шәрык тарихчысы, хосусән татар мәдәниятен өйрәнүчеләр өчен дә Казан ханлыгының үзенчәлекле үсеш тарихы шулай ук кызыклы. Биниһая олы татар дөньясының төньяк-көнбатышындагы урман арасына урнашкан Казан ханлыгын борынгы, җирле мәдәниятле, утрак тормышлы халык тәшкил иткән. Татар мәдәнияте биредә бөтенләй аерым рәвештә – күрше халыкларның һәм чит ил булган русларның культурасы белән бәйләнештә үсә. Борынгы халыкны читтән килеп хәрби дәүләткә туплау, икътисади мөнәсәбәтләрнең катлаулылыгы, халыкара товар алмашу, колбиләүчелек һәм табигый байлыкларны комсызларча файдалану – болар барысы да Ауропа кысаларына эләккән Шәрык мәдәниятенең үзенчәлеге буларак игътибарны җәлеп итә.
Казан ханлыгы тарихы рус тарихчыларын үз кардәшләренең Көнчыгышка хәрәкәтен өйрәнү материалы буларак кына кызыксындырган. Алар күбрәк ике дәүләт арасындагы көрәшнең соңгы чорына гына – илне басып алуга, аерата Казан каласын тар-мар итүгә игътибар юнәлтә. Югыйсә бер дәүләтнең икенчесен юкка чыгару тарихы озын – аның әүвәлге өлеше гел күз уңыннан читтә кала бирде. Мәсьәләнең икътисади ягы исә яңарак кына М. Н. Покровский һәм Н. Н. Фирсов кебек галимнәрнең хезмәтләрендә чагылды. Казан ханлыгы тарихы русларның Шәрыкка таба сәяси һәм икътисади һөҗүмен өйрәнер өчен генә түгел, ә тагын бер – моңарчы әле бөтенләй өйрәнелмәгән мәсьәләне рус дәүләтчелегенең һәм мәдәниятнең нинди гонсырлардан тәшкил булуын аныклау өчен дә бик күп мәгълүмат бирә. Татарларның рус мәдәниятенә тәэсирен инкяр итеп булмаганда, рус тарихчылары үз дәүләтләре белән тыгыз багланышта яшәгән Казан ханлыгының тарихына дикъкать итмичә кала алмыйлар.
Казан ханлыгы тарихының кайчан да булса күңел теләгәнчә җентекләп тикшереләчәгенә өмет юк. Чөнки иң төп, иң әһәмиятле чыганаклар – Казан ханлыгының дәүләт архивлары юк ителгән. Казан ханлыгында чит дәүләтләр белән дипломатик мөнәсәбәтләрнең язма шартнамәләр, ярлыклар, үзара хат алышулар шәкелендә (Нугай билеге һәм Кырым ханлыгы белән рус хөкүмәте арасындагы мондый язышулар сакланып калган) урнаштырылуын без беләбез. Дәүләт эчендә кешеләр арасындагы иҗтимагый мөнәсәбәтләр дә эш кәгазьләре ярдәмендә даими тәртипкә китерелгән – мәхкәмә эшләре, сәүдә килешүләре, үзара шартнамәләр язма рәвештә гамәлгә кергән; кешеләрдән хөкүмәт тарафыннан ясак җыю өчен җан исәбен алу исемлекләре тутырылган. Мондый эш кәгазьләре һәм документларны саклау өчен булдырылган архивлар, кызганычка күрә, илбасарлар тарафыннан тар-мар ителгән. Төп чыганаклар юкка чыгу аркасында ханлык тарихын икенчел чыганакларның парчалары ярдәмендә генә тергезеп була, ләкин алар гына бу тарихны бөтен барлыгы белән торгызырга мөмкинлек бирми.
Татар чыганакларының бик азы безнең көннәргә килеп җиткән. Болар арасына Шәрәфетдин улы Хисаметдиннең 1551 елда Спас өязе Таш-Бүләк (Ташбилге) авылында язган «Тәварихы Болгария» әсәрен кертергә була. Сирәк документлар арасында хан ярлыклары да бар, аларның берсен – Сәхиб Гәрәй хан патшалык иткән дәвергә караганын – 1912 елда Мамадыш өязендә С. Г. Вахидов табып, Атласов нәшер иткән иде. Киләчәктә мондый чыганакларның саны тагын да артыр дигән өмет бар.
Р СѓСЃ чыганакларында РёСЃУ™ РєТЇР±СЂУ™Рє мәгълүмат сакланган. Алар арасыннан Воскресение, РќРёРєРѕРЅ, София елъязмаларын, 1550 Т»У™Рј 1540 еллар өчен «Царственная книга» РЅС‹, кенәз Рђ. Рњ. РљСѓСЂР±СЃРєРёР№РЅС‹ТЈ 1552 ел явын тасвирлаган В«Р?стория РєРЅСЏР·СЏ великого РњРѕСЃРєРѕРІСЃРєРѕРіРѕВ» хезмәтен телгә алырга РєРёСЂУ™Рє. Р СѓСЃ империалистларының илбасарлык идеологиясенә берьяклы фантазия ярдәмендә чынбарлыкны бозып язылган «Казанский летописец» У™РґУ™Р±Рё У™СЃУ™СЂРµ хезмәт РёС‚У™ ала. Казан ханлыгына кагылышлы С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРЅРµТЈ кыйммәтле бөртекләрен СЂСѓСЃ хөкүмәте белән нугай, Кырым Т»У™Рј төрек илләре арасында булган дипломатик язмалардан табып була. У?леге СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂРЅРµТЈ русча текстлары Т»У™Рј тәрҗемәләре «Древняя Российская Вивлиофика», С‡. 27–31 (Дела Ногайские, РњРѕСЃРє. РђСЂС…. РњРёРЅ. РёРЅ. дел.); «Продолжение Древней Р РѕСЃСЃРёР№СЃРєРѕР№ Вивлиофики»; Р’. Вельяминов-Зернов нәшер иткән «Материалы для истории Крымского ханства, извлечённые РёР· РњРѕСЃРє. Гл. арх. РњРёРЅ. РёРЅ. дел» (РЎРџР±., 1864), Р’. Р”. РЎРјРёСЂРЅРѕРІРЅС‹ТЈ «Сборник некоторых важных известий Рё официальных документов касательно Турции, Р РѕСЃСЃРёРё Рё Крыма» (РЎРџР±., 1881); Р СѓСЃ тарихи җәмгыяте нәшер иткән «Памятники дипломатических сношений РњРѕСЃРєРѕРІСЃРєРѕРіРѕ государства СЃ Крымскою Рё Ногайскою ордами Рё СЃ Турциею» (РЎРџР±., 1886); Тизенгаузенның «Сборник материалов, относящихся Рє Золотой Орде» (РЎРџР±., 1884) Т»У™Рј башка басмаларда РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРґРµ.
Казан ханлыгы тарихының аерым сәхифәләре хакындагы мәгълүматлар чит ил чыганакларында да очрый: төрек дипломатиясе документларында; кырым чыганакларында; алардан үзенең «Notice chronologique des Khans de Crimee» хезмәтен язганда Ланглес файдалана («Voyage du Bengale a Petersbourg» әсәренә кушымта – Париж, 1802, т. III); Кайсуни-задә Недаиның (Рәммәл Хуҗа) «Тарихы Сәхиб Гәрәй хан» әсәре (СПб. университетының № 488 кулъязмасы); С. Герберштейнның «Записки о Московии» һ. б.
Казан ханлыгын басып алу турында СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРґУ™, Р°ТЈР° кагылышлы СЂСѓСЃ чыганакларына барлык СЂСѓСЃ тарихчылары мөрәҗәгать РёС‚У™: кенәз Щербатов, Карамзин, Соловьёв Т». Р±. Казан ханлыгына махсус багышлап Рычков, Рыбушкин, Фукс, Бажанов, Перетяткович, Пинегин, Загоскин компилятив хезмәтләр язган. Казан ханлыгының әһәмиятен киметү, ватанпәрвәр фанатизм аркасында фактларны танымаслык бозып РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇ әлеге хезмәтләрнең уртак кимчелеге булып тора; мондый берьяклылыктан хәтта РЎ. Рњ. Соловьёв кебек дәрәҗәле галим РґУ™ азат түгел. Үзенең В«Р?сследование Рѕ Касимовских царях Рё царевичах» хезмәтендә, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ, Гали Т»У™Рј аеруча Шаһгали ханнар турында С‚У©РіУ™Р» мәгълүматларны китереп, профессор Р’. Р’. Вельяминов-Зернов фактик белешмәләрнең Т»У™Рј материалларның чын үзләрен С‚У™РєСЉРґРёРј РёС‚У™. Бары тик СЃРѕТЈРіС‹ елларда гына Рњ. Рќ. РџРѕРєСЂРѕРІСЃРєРёР№ Т»У™Рј Рќ. Рќ. Фирсовларның патриотик берьяклылыктан азат хезмәтләре РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂРґРµ. Татар тарихчылары РґР° Казан ханлыгына багышлап кайбер У™СЃУ™СЂР»У™СЂ СЏР·РґС‹: Мәрҗани, Р“. У?С…РјУ™СЂРѕРІ, Баттал, Вәлиди, У?мирхан Т»У™Рј Атласиның «Казан ханлыгы» РґРёРіУ™РЅ Р·СѓСЂ хезмәте. Казан ханлыгының тарих белеме өлкәсендә СЃРѕТЈРіС‹ СЃТЇР· диеп Р“. Газизнең (Р“. РЎ. Гобәйдуллин) «Татар тарихы» РґРёРіУ™РЅ хезмәтен әйтергә РјУ©РјРєРёРЅ.
РЇР·РјР° чыганакларның азлыгы Казан халкының аңында Т»У™Рј көнкүрешендә әлегә кадәр сакланган искелек калдыкларына: 1) телдә калган аерым төшенчәләргә; 2) риваятьләргә; 3) СЏРґРєСЏСЂ әйберләргә; 4) көнкүрештәге гадәтләргә; 5) борынгы йолаларга Р·СѓСЂ У™Т»У™РјРёСЏС‚ бирергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёС‚У™. Телдә онытылган борынгылыкны хәтердә яңартырлык төрле төшенчәләрнең Т»У™Рј атамаларның саклануы Казан ханлыгы чорындагы иҗтимагый мөнәсәбәтләрне Т»У™Рј РґУ™ТЇР»У™С‚ төзелешенең асылын ачыкларга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™. Риваятьләр РёСЃУ™ Казан ханлыгы тарихында СЌР· калдырган аерым кешеләр Т»У™Рј вакыйгалар турында мәгълүмат Р±РёСЂУ™ ала. РЇРґРєСЏСЂ әйберләр ярдәмендә (кабер ташлары, китаплар, хәрабәләр, табылдыклар, көнкүреш әйберләре) татар мәдәниятенең Казан ханлыгы чорында таралыш даирәсен, куәтен күзалларга РјУ©РјРєРёРЅ. Көнкүрештәге гадәтләр шулай СѓРє борынгы мәдәниятнең РёРЅРґРµ онытылган, югалган сәхифәләрен РґУ©РЅСЊСЏРіР° кайтарырга булышлык РёС‚У™ ала. Йолалар РёСЃУ™ борынгы хокукый төшенчәләргә барып тоташа Т»У™Рј Казан ханлыгының иҗтимагый Т»У™Рј дәүләти төзелешен, халыкның аерым төркемнәре арасындагы электә булган үзара мөнәсәбәтләрне чагылдыра. У?леге СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂРЅРµ җентекләп өйрәнергә Т»У™Рј тикшерергә РєРёСЂУ™Рє. Бу өлкә әле үзенең галимнәрен РєУ©С‚У™, Т»У™Рј РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ шул СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂ турында РєТЇРї хезмәтләр РґУ©РЅСЊСЏ күрер РґРёРї ышанабыз.
У?леге хезмәтне язарга тотынганда, без, әлбәттә, Казан ханлыгы тарихын бөтен тулылыгы белән сурәтләп Р±РёСЂТЇ ниятеннән ерак тордык. Бу, бәлки, ерак РєРёР»У™С‡У™Рє эше, Т»У™Рј аны башкару аерым кешенең генә көченнән килмәс, СѓР» бер төркем галимнәрнең уртак хезмәтеннән тәшкил булыр. Казан ханлыгы тарихын тарихчыларның, архивчыларның, этнографларның, С…РѕРєСѓРє өйрәнүчеләрнең Т»У™Рј башка галимнәрнең уртак казанышыннан башка тулы килеш РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгарып булмас. Билгеле, без ниндидер кыю дәгъвалардан РґР° ерак торабыз. РљТЇРї чыганаклар безнең РєТЇР· уңыннан читтә калды, Т»У™Рј шушы С…У™Р» хезмәтнең сыйфатына хилафлык китерми калмагандыр. Моңарчы аз тикшерелгән, югыйсә җентекләп өйрәнелергә хакы булган әлеге тарихка белгечләрнең игътибарын юнәлтү максаты белән генә автор кулына каләм алырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булды.
Шушы китапның РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгуына сәбәпче булган Гаяз Максудовка Т»У™Рј Р“. РЎ. Гобәйдуллинга, авторның хезмәтләренә игътибарлы булган Рќ. Рќ. Фирсовка, файдаланыр өчен ТЇР· китапханәсен С‚У™РєСЉРґРёРј иткән РјУ™СЂС…ТЇРј Рњ. Р?. Лопаткинга автор рәхмәтләрен җиткерә. Т®Р·Рµ тапкан РЎУ™С…РёР± Р“У™СЂУ™Р№ ярлыгының асыл текстыннан файдаланырга мөмкинлек Р±РёСЂРіУ™РЅРµ өчен, автор РЎ. Р“. Вахидовка аерата рәхмәтле. У?леге хезмәтне язган чорда авыр матди хәлен җиңеләйткәннәре өчен, СѓР» Р?. Р’. Т»У™Рј Рџ. Р”. Петровлар гаиләсенә РґУ™ тирән хөрмәтен белдерә. Автор шулай СѓРє Рљ. Рњ. Рахманкулов Т»У™Рј Р“. Р“. Ходаяровлар Т—РёС‚У™РєР»У™РіУ™РЅ Татар РґУ™ТЇР»У™С‚ нәшриятына Т»У™Рј әлеге хезмәтне язганда СЏСЂРґУ™РјРµ тигән һәркемгә РґУ™ СЂУ™С…РјУ™С‚ У™Р№С‚У™.
I бүлек
Ханлыкның шанлы вакыты
(1438–1487)
Казан ханлыгы Р?делнең урта Т»У™Рј С‚ТЇР±У™РЅ агымында Т—У™Р№СЂУ™Рї яткан иркен-РєРёТЈ Т—РёСЂР»У™СЂРіУ™ урнашкан була. РђРЅС‹ТЈ Р±РёР»У™РјУ™Р»У™СЂРµ 1) мәмләкәтнең татар халкы яши торган С‚У©Рї җирләрен Т»У™Рј 2) ханга буйсынып ясак түләүче башка халыклар яши торган Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµ ТЇР· эченә алган.
Казан татарларының хәзер таралып утырган Т—РёСЂР»У™СЂРµ Татар Җөмһүриятенең чикләренә шактый СѓРє туры РєРёР»У™. РўУ©Рї татар җирләренең чикләре У©С‡ төрле чыганакны чагыштырып карагач ачыклана: 1) мөселманнарның борынгы зиратларында сакланган каберташлар; 2) Хисаметдин китабында санап кителгән калалар Т»У™Рј салалар; 3) татарлар хәзер яши торган урыннар. РўУ©Рї Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ РёТЈ борынгы РјУ™СЂРєУ™Р·Р»У™СЂРµ Болгар, Суар Т»У™Рј Биләр С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ булган, Т»У™Рј, РґРёРјУ™Рє, ханлык җирләренең ТЇР·У™РіРµ-төше РґРёРї Р?дел, Кама (Чулман) Т»У™Рј Кече Чирмешән елгалары арасын, СЏРіСЉРЅРё хәзерге Спас өязен әйтергә РєРёСЂУ™Рє. РЎ. Рњ. Шпилевский китабында саналган борынгы татар зиратлары С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РіРµ авылларда урнашкан: Мамадыш өязендә – Ядегәр авылы; Лаеш өязендә – Шомбыт елгасы буендагы РўУ™СЂР±РёСЂРґРµ Чаллысы авылы, РњРёС€У™ елгасы буендагы Чита, Рождественское (Т®РєСЂУ™С‡), Тәңкәче Т»У™Рј Ташкирмән авыллары; Казан өязендә – Р?СЃРєРµ Казан (Камай авылы), Янчура (Собакино) авылы, У?СЂС…У™СЂУ™Р№ дачасы (Кабан күле буенда), У?тнә, Карадуван авыллары; Царёвококшайск өязендә – Уҗым авылы; Чабаксар өязендә – Карабаш (Елаш), Р?делмәс, РЇРј, Кадергән, РЇТЈР° Алексеевск авыллары; Козьмодемьянск өязендә – Чашлама, Күлгәш, Янчыбул авыллары; Цивильск өязендә – Елүй-Касы, Атлаш, Урай авыллары; Р—У©СЏ өязендә – Мәмәтхуҗа Сәет авылы; Тәтеш өязендә – Тәтеш С€У™Т»У™СЂРµ, Өрем, Кулган, Кошыт, Байтирәк, Р—СѓСЂ Ялчык авыллары. Борынгы мөселман зираты булган РёТЈ көнбатыштагы торак урыны – Васильсурск С€У™Т»У™СЂРµ, СѓР» Казан ханлыгы белән Р СѓСЃРёСЏ арасындагы чиккә урнашкан.
Хисаметдин әйткән чикләр, Р?делдән көнбатышка алай СѓРє сузылмаса РґР°, көнчыгышта элеккеге Казан губернасы җирләреннән РґУ™ чыгып РєРёС‚У™, монысы РЎ. Рњ. Шпилевский китабында СЋРє. Хисаметдин С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РіРµ татар авыл-калаларын саный: Казан С€У™Т»У™СЂРµ, У?Р№С€У™, Казанбаш (Казан У©СЏР·Рµ), Р?СЃРєРµ Уҗым (Царёвококшайск У©СЏР·Рµ), Р?СЃРєРµ Шырдан, Р?ммела (Бортас) Т»У™Рј Р—У©СЏ елгасы тамагындагы авыллар (Р—У©СЏ У©СЏР·Рµ), Тәтеш, Олы РљТЇРєРєТЇР· (Тәтеш У©СЏР·Рµ), Казаклар, Бирдебәк Т»У™Рј Котлы Р‘У©РєУ™С€ Чаллысы (Лаеш У©СЏР·Рµ), Бахта (Чистай У©СЏР·Рµ). РљРёР·Р»У™ТЇ чишмәсе янындагы (Чирмешән елгасы буенда), РљРёС‡ТЇ Т»У™Рј Шушма елгалары кушылган урындагы, Шушма елгасы, Р—СѓСЂ Т»У™Рј Кече Чирмешән елгалары буендагы (Чистай У©СЏР·Рµ) авыллар, Малмыж өязендәге Адай Т»У™Рј Казаклар авыллары, Алабуга, РњРёРЅР·У™Р»У™ С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ, Дим елгасы буендагы Кыпчак Т»У™Рј РўРёСЂРјУ™ авыллары, Агыйдел буендагы Тугашхан авылы, Ыкның югары агымындагы Субай, Зәет, Р?СЂРёРЅУ™, Чаллы, Байчура авыллары, Уфа елгасы буендагы Уршак, У?Р№ авыллары Т». Р±.
Татар халкы хәзер СЏС€У™РіУ™РЅ Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµ борынгы авыл-калалар урнашкан Т—РёСЂР»У™СЂ белән чагыштыргач, менә РЅУ™СЂСЃУ™ күренә: татарлар Казан тирәсендәге җирләрен югалтканнар, аларны аннан СЂСѓСЃ колонизаторлары кысрыклап чыгарган; хәзерге вакытта Казанга кырык Р±РёС€ чакрымнан РґР° якынрак торган бер генә татар авылы РґР° СЋРє, аның каруы Р±Сѓ Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™РіРµ СЂСѓСЃ авыллары барысы РґР° диярлек татар исемнәрен Р№У©СЂС‚У™; борынгы болгар җирләренең ТЇР·У™РіРµ булган кара туфраклы Спас У©СЏР·Рµ РґУ™ татарлардан бушап калган, РјРѕРЅРґР° РґР° ташкын булып руслар күчеп килгән; ханлыкның көнбатыштагы җирләреннән – РЎСѓСЂР° белән Р—У©СЏ арасыннан РґР° – мөселманнар кысрыклап чыгарылган. У? менә С‚У©РЅСЊСЏРєРєР° таба татар Т—РёСЂР»У™СЂРµ РєРёТЈУ™СЏ төшкән: Казан яныннан килгән РјУ©Т»Р°Т—РёСЂР»У™СЂ Шушма елгасы тирәсенә утырганнар. Р СѓСЃ колонизациясе кысуыннан ерактагы мөселман башкортларның авылларына якын булган көнчыгыш чикләр РёСЃУ™ элеккечә диярлек калган.
Гомумән алганда, Казан ханлыгы биләмәләренең татарлар яшәгән төп өлеше белән Татарстан Җөмһүрияте җирләре тәңгәл килә дип әйтерлек. Ләкин шунысын истән чыгармаска кирәк: ул чакта татарлар, хәзерге кебек утрау-утрау булып утырган рус авыллары белән бүлгәләнмичә, тоташ урнашып яшәгәннәр.
Казан ханлыгының үзәге тирәсендәге бүтән халыклар яши торган җирләрне мөстәкыйль вакытында Новгородны әйләндереп алган колонияләр белән тиңләргә мөмкин. Буйсынган халыклар арткан саен, мондый җирләр дә киңәя барган. Татарларга буйсынып көн иткән чагында Русия Сарай ханнарына ясак түләп торган кебек, бу халыклар да Казанга ясак түләп яшәгәннәр. Казан ханлыгына 1) мукшылар, 2) чуашлар, 3) чирмешләр, 4) арлар кергән. Боларның хәзер яши торган җирләрен истә тотып, без Казан ханлыгы чикләре эченә Татарстан Җөмһүриятенең, Мари һәм Чуаш өлкәләренең, Сембер, Пенза, Саратов һәм Тамбов губерналарының җирләрен, төньякта Нократ (Вятка) губернасының бер өлешен, тулысынча арлар яшәгән өлкәне, ә төньяк-көнчыгышта Пермь губернасының бераз өлешен кертергә тиеш булабыз.
Казан ханлыгы көнчыгыш тарафта – иркен-РєРёТЈ Нугай билеге белән, көньякта – У?стерхан ханлыгы, РєУ©РЅСЊСЏРє-көнбатышта – Кырым ханлыгы белән, көнбатышта – РњУ™СЃРєУ™ТЇ дәүләте, У™ төньякта Нократ төбәгенең үзидарәле РєТЇРјУ™РіРµ (общинасы) Т—РёСЂР»У™СЂРµ белән (XV Р№У©Р· ахырында РњУ™СЃРєУ™ТЇ аны үзенә куша) күрше була. Казан ханлыгының көнбатыштагы чиге С‚У©РіУ™Р» билгеле – РЎСѓСЂР° Т»У™Рј Ветлуга елгалары шул чиктә ята. РўУ©РЅСЊСЏРє чик РџРѕРјРѕСЂ Т—РёСЂР»У™СЂРµ белән РџРѕРЅРёР·РѕРІСЊРµ Т—РёСЂР»У™СЂРµ арасындагы чик буйлап үткән. Бу чик төньякта – Котельнич, Орловск, Нолинск, Нократ Т»У™Рј Слобода өязләрен, У™ көньякта Яран, Уржум, Малмыж Т»У™Рј Глазов өязләрен калдыра, СЏРіСЉРЅРё СѓР» Пижма елгасы тамагыннан башланган Т»У™Рј шул елга буйлап Р’РѕСЏ елгасы килеп кушылган урынга кадәр сузылган, аннары Нократ елгасы буйлап узган. Килмәзи елгасы буендагы Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ барысы РґР°, Чипса елгасы буендагы Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ байтагы Т»У™Рј Каманың югары агымындагы Кай шәһәреннән (РјРѕРЅРґР° СЂСѓСЃ колонизаторлары үтеп керергә өлгергән була РёРЅРґРµ) С‚ТЇР±У™РЅСЂУ™Рє Т—РёСЂР»У™СЂ Казан ханлыгына караган. Көнчыгышта Сарапул Т»У™Рј Алабуга С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРµ, Уфа губернасының РњРёРЅР·У™Р»У™ У©СЏР·Рµ Казан ханлыгы карамагында була (Уфа губернасының башка Т—РёСЂР»У™СЂРµ: хәзерге Нагайбәк, Уфа Т»У™Рј Стәрлетамак элеккеге Нугай урдасы җирләренә урнашканнар). Бөгелмә Т»У™Рј РњУ™Р»У™РєУ™СЃ өязләрендә РґУ™ татарлар СЏС€У™РіУ™РЅ – болар РґР° Казан ханлыгына кергән булырга тиеш, Р»У™РєРёРЅ Самара далалары чынында нугай күчмәләре кулында була. Р?делнең Царицынга кадәрге СѓТЈ СЏРє СЏСЂС‹ РґР° Казан ханлыгының Р±РёР»У™РјУ™СЃРµ саналган. РњРѕРЅРґР° Хисаметдин китабында телгә алынган Сенбер, Сары Тау (Саратов) Т»У™Рј Сары Тын (Царицын) С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ урнашкан.
Перетяткович: «Казан ханлыгының бер үзенчәлеген – анда С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ гадәттән тыш аз булуын әйтмичә ярамый, – РґРёРї СЏР·Р°, – Казаннан гайре фәкать Арча С€У™Т»У™СЂРµ генә телгә алына… У?леге С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™РЅ тыш Казан мәмләкәтендә тагын Арча юлындагы, Тау ягындагы Т»У™Рј РґУ™ чуаш җирләрендәге ныгытмалар, кальгалар телгә алына»[1 - Поволжье РІ XV Рё XVIВ РІРІ. – РЎ. 131–132.]. Бу СЃТЇР·Р»У™СЂ хәлне аңлап бетермәү аркасында туган. РњУ™РіСЉР»ТЇРј РєРё, СЂСѓСЃ чыганакларында кальгалар, ныгытмалар гына С€У™Т»У™СЂ РґРёРї атала, Т»У™Рј шуңа РґР° Казан ханлыгында кальгалар булмауны анда хәзер без аңлаган РјУ™РіСЉРЅУ™РґУ™РіРµ С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРЅРµТЈ – СЃУ™ТЇРґУ™ Т»У™Рј идарә үзәкләренең булмавы РґРёРї аңларга ярамый. Җирле РјУ™РґУ™РЅРёСЏС‚ С€У™Т»У™СЂ төзелешенең Русиядәгечә булмаган төрен тудырган – Казан ханлыгында С…У™СЂР±Рё ныгытмалар түгел, У™ бәлки тыныч тормыш РёС‚У™СЂ өчен С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ корганнар. Перетяткович «градлар» – кальгалар СЌР·Р»У™РіУ™РЅ Т»У™Рј ныгытылмаган С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРЅРµ РёСЃРєУ™СЂРјУ™РіУ™РЅ. Казан ханлыгында, киресенчә, С€У™Т»У™СЂ РґРёРї аталырга тиешле Р·СѓСЂ-Р·СѓСЂ торак пунктлары җитәрлек санда булган, С‡У©РЅРєРё аларда авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнүчеләр генә түгел, У™ Т»У©РЅУ™СЂ РёСЏР»У™СЂРµ, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ РґУ™ СЏС€У™РіУ™РЅ. РЎСѓ юллары буендагы Алабуга, Сенбер, Сары Тау, Тәтеш, Лаеш кебек торак пунктлары, һичшиксез, шундый С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™РЅ РёСЃУ™РїР»У™РЅРіУ™РЅРЅУ™СЂ.
Казан ханлыгының төп җирләре административ яктан берничә «даруга» га – салым җыю өлкәләренә бүленгән. Рус чыганакларында моны Казан шәһәреннән Галичка, Алатка, Арчага, Җөри һәм Нугай якларына илтә торган юллар («дорога») белән тиңләгәннәр. Бу «даруга» лардан өчесенең үзәге Алат, Арча һәм Җөри калалары була. Хисаметдин Тау ягындагы Алатор, ягъни Алатырь шәһәрен телгә ала. Ясак түләп торучы халыкларның җирләрендә казаннар даими гаскәр тотмаган, ләкин ул җирләргә ел саен кыш җитүгә, кораллы чирү ияртеп, ясак җыючылар җибәрелгән. Мондый җирләрдә ныгытылган чын шәһәрләр торгызылган, андый шәһәрләрдә җирле бәкләр, тарханнар һәм башка шундый Казан ханына ясак түләүче xаким сыйныфлар яшәгән.
Казан ханлыгының С‚У©Рї халкы – борынгы болгарларның варислары. Болгарлар, Казан ханлыгы оешканчыга кадәр Р±РёРє РєТЇРї еллар элек Урта Р?делдә ТЇР· дәүләтләрен төзеп, СЃУ™ТЇРґУ™ эшләре белән шөгыльләнгән Т»У™Рј РёРЅРґРµ РєТЇРїС‚У™РЅ мөселман мәдәниятен ТЇР· иткән С‚У©СЂРєРё халык булган. Болгар халкы СЏС€У™РіУ™РЅ РёР»-С‚У©СЏРє – Р?дел, Кама Т»У™Рј Кече Чирмешән елгалары арасында, шунда СѓРє С‚У©Рї болгар С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ Болгар белән Биләр урнашкан. 1361 елда Булат Тимер РґРёРіУ™РЅ хан килеп Болгар шәһәрләрен пыран-заран китерә, шуның аркасында Болгар патшалыгының халкы чәчелә, күпчелеге Каманың урманнар белән капланган С‚У©РЅСЊСЏРє тарафына күченеп РєРёС‚У™ – С‚У©Рї болгар Т—РёСЂР»У™СЂРµ бушап кала.
Казан татарларында сакланган РєТЇРї кенә риваятьләр болгарларның Р±Сѓ күченүе Т»У™Рј урманнарда болгар-татар авыл, калаларына нигез салуы хакында сөйли (Казансу елгасы буендагы Р?СЃРєРµ Казан, РњРёС€У™ белән Нократ арасындагы Бөрбаш авылы, Нократ якларындагы Р?шмәнМәчкәрә авылы, Уракчы, РЇРЅСЃСѓР±Р° авыллары Т». Р±.). Болгар качакларының бер өлеше, тагын РґР° төньяккарак үтеп, Чипса елгасының С‚ТЇР±У™РЅ агымында С‚У©РїР»У™РЅУ™, хәзер аларны «Карин татарлары» РґРёР»У™СЂ. Болгарларның Р±Сѓ тирәләргә күченүе Нократ буена Новгородтан Т»У™Рј Устюгтан СЂСѓСЃ колонизаторлары килеп урнашкан вакытка туры РєРёР»У™ (Никулицын, Хлынов, Котельнич), шуңа РєТЇСЂУ™ Карин билеге мөстәкыйльлеген саклый алмый. Карин биләренең руслар белән булган алыш-бирешләре Т»У™Рј башка мөгамәләләре аерым килешүләр белән С…У™Р» ителгән, Р±Сѓ килешүләрнең әлегә тиклем махсус өйрәнелгәне СЋРє. 1467 елда казаннар Нократ төбәген буйсындырган чакта, Карин татарлары ныклы терәк була алганнар. Алар күпмедер вакыт мөстәкыйльлекләрен саклап килгәннәр, Р»У™РєРёРЅ 1489 елны Нократның үзидарәле күмәген (общинасын) РњУ™СЃРєУ™ТЇ гаскәрләре яулап ала, Нократ халкы белән бергә Карин татарлары РґР° мөстәкыйльлекләрен югалталар: аларның биләрен У™СЃРёСЂ итеп РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ алып РєРёС‚У™Р»У™СЂ.
Р?генчелек белән РєУ©РЅ күрүче Р±Сѓ кадәр халыкның күченүе Кама тамагыннан төньяктарак, Урта Р?дел ярларының РёТЈ С‚У©РЅСЊСЏРє ноктасында, СЏТЈР° С€У™Т»У™СЂ-С‚У©Р±У™РєРЅРµТЈ СЃУ™ТЇРґУ™ Т»У™Рј РјУ™РґУ™РЅРёСЏС‚ ТЇР·У™РіРµ булган Казан каласының калкып чыгуына китерә. Казан Р±Сѓ якларның баш каласына әверелә.
Болгар патшалыгы җимерелгәч, болгар халкы СЋРєРєР° чыкмый, У™ бәлки «Казан татарлары» РґРёРї атала торган халык булып оеша. Казан тарихчысы Р“. У?С…РјУ™СЂРѕРІ РјРѕРЅС‹ТЈ шулай икәнен раслап байтак дәлилләр саный. Аларны С‚У©Рї У©С‡ төркемгә берләштереп булыр РёРґРµ: 1) Казан татарларының ТЇР·Р°ТЈС‹; татарларның килеп чыгышлары болгарлардан икәнен сөйли торган С€У™Т—У™СЂУ™Р»У™СЂ; болгарларның татар авылларына нигез салулары турындагы риваятьләр; Болгар шәһәренең хәрабәләрен, борынгы болгар әйберләрен татарларның ТЇР· милли тарихларының РёР·РіРµ СЏРґРєСЏСЂР»У™СЂРµ итеп олылавы; 2) СЏС€У™ТЇ урыннарының РіРѕРјСѓРјУ™РЅ караганда РґР°, аерым караганда РґР° бер ТЇРє булуы; 3) утрак тормыш Т»У™Рј игенчелек эшенең дәвамчанлыгы; борынгы болгарларга РґР°, Казан татарларына РґР° СЃУ™ТЇРґУ™ эшенә тумыштан РєРёР»У™ торган сәләтлелек хас булу; аннары, ниһаять, С„У™РЅРЅРё әдәбиятта билгеләп үтелгәнчә, матди тормышның Т»У™Рј рухани мәдәниятнең уртак булуы.
Татар кавеме кешеләренең Казан җиренә РєРёР»ТЇРµ СЂСѓСЃ чыганакларында теркәлгән: 1438 елда Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан белән бергә 3000 татар Кырымнан Урта Р?делгә килеп утыра; шуннан СЃРѕТЈ Казанга «төрле илләрдән – Алтын Урдадан, У?стерханнан, Азаудан Т»У™Рј Кырымнан – Р±РёРє РєТЇРї варварлар җыела башлый». РЎУ™ТЇРґУ™ ТЇР·У™РіРµ булган Казанда, һичшиксез, төрле кавем кешеләре СЏС€У™РіУ™РЅ, У™РјРјР° Т—РёСЂ эшкәртеп РєУ©РЅ күрүче утрак халыкка килсәк, аның шул СѓРє болгар халкы көенчә калуына шикләнмәскә РјУ©РјРєРёРЅ. Тарих мәйданында Казан мәмләкәте өлгергән-җитлеккән хәлдә, ныклы тормыш-көнкүреш рәвеше Т»У™Рј мәдәнияте белән РїУ™Р№РґР° булды; СѓР» акрынлап шәкелләнү-формалашу дәверен белми, Т»У™Рј РјРѕРЅС‹ аның халкы фәкать борынгы булуы Т»У™Рј мәдәниятенең, ыруының дәвамчанлыгы белән генә аңлатырга РјУ©РјРєРёРЅ.
Казан ханлыгы тарихы – Казан татарларының күп гасырлы тормышында кечкенә генә бер вакыйга-күренеш ул. Бу якларда мөстәкыйль дәүләт оешканчы ук яшәгән һәм бәйсезлеген югалткач та, 400 ел буена яшәвен дәвам иткән Казан татарлары дигән халыкның тарихы моның белән генә чикләнә алмый.
Казан ханлыгының барлыкка килүе. Олуг Мөхәммәд
Казан ханлыгының барлыкка килү елы һәм аның беренче ханы турында рус тарихчыларының фикере төрлечә. Гадәттә, алар ханлык 1436 яисә 1437 елда барлыкка килгән һәм аны Сарай ханы Олуг Мөхәммәд оештырган дип саныйлар. Ләкин бүтәнчә уйлаучылар да юк түгел. Мәсәлән, шуларның берсе, профессор Вельяминов-Зернов, Воскресение һәм Никон елъязмаларына һәм кайбер башка чыганакларга таянып, Казан ханлыгын 1445 елда Олуг Мөхәммәднең улы Мәхмүд оештырган дип исәпли.
РњУ©С…У™РјРјУ™РґР»У™СЂ СѓР» заманда РёРєУ™ТЇ булып, аларны бутамас өчен, берсен «Кече» Р№У™ «Кечек» РґРёРї, У™ монысын «Олы» Р№У™ «Олуг» РґРёРї атап йөрткәннәр. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ – атаклы Туктамышның оныгы Т»У™Рј Сарай ханы Җәләлетдиннең улы СѓР». Аксак Тимер яуларыннан СЃРѕТЈ Сарайда тәхет өчен каты РєУ©СЂУ™С€ башланып РєРёС‚У™. РўУ©Рї дәгъвачылар элек хан булып утырган Тимер Котлы (аны Туктамыш бәреп төшергән) белән Туктамыш (анысын ТЇР· нәүбәтендә Аксак Тимер куып Т—РёР±У™СЂУ™) була. Туктамыш үлгәч, тәхет дәгъвасы улларына РєТЇС‡У™. Бер-бер артлы Т»У™РјРјУ™СЃРµ тәхеткә менә, тик озак утыра алмыйлар. Р?ТЈ РєТЇРї утырганы – Җәләлетдин. РЈР» 1411 елда, Литва кенәзе Витовт белән берлектә, Тимер Котлының улын бәреп төшерә Т»У™Рј хан тәхетенә утыра. Җәләлетдин әтисенең бөек мәмләкәтчел сәясәтен дәвам РёС‚У™: эчке талашлардан какшаган Р СѓСЃРёСЏРЅРµ кабат татарларга буйсындыра, бөек кенәз Василийны (Дмитрий Донскойның улын) Сарайга килергә Т»У™Рј ясакны С‚У©Рї-С‚У©РіУ™Р» С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёС‚У™ (1412). Хөкемдарлар берничә РјУ™СЂС‚У™Р±У™ алышынганнан СЃРѕТЈ, 1420 еллар ахырында тәхет Җәләлетдиннең улы Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ кулына СЌР»У™РіУ™. РЈР» идарә иткән дәвердә татарларның Р СѓСЃРёСЏ өстеннән булган хакимияте даими саклана. 1431 елда, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хөкеменә РґРёРї, бөек кенәз исемен дәгъвалаучы РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзләре – Дмитрий Донскойның улы белән оныгы РєРёР»У™. Хан алар арасындагы низагны онык файдасына С…У™Р» РёС‚У™. Василий Васильевичны тәхеткә РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ Успение соборында хан илчесе утырта. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хөкүмәтенең байлыгы Т»У™Рј халыкара СЃУ™СЏСЃУ™С‚ белән кызыксынуы шул РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ була РєРё, 1428–1429 елларда СѓР» Мисырга илчелек Т—РёР±У™СЂУ™ алган[2 - Тизенгаузен Р’. Р“. – Рў. I. – РЎ. 534.].
Р’. Р”. РЎРјРёСЂРЅРѕРІ Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµ 1423–1424 елларда литвалар С€У™Т»У™СЂРµ Одоевка Т»У©Т—ТЇРј иткән Т»У™Рј шунда литва-РјУ™СЃРєУ™ТЇР»У™СЂРЅРµТЈ бердәм гаскәре тарафыннан җиңелгән Ходайдад хан («Куидадат»)[3 - РџРЎР Р›. – Рў. VIII. – РЎ. 92.] белән бер ТЇРє кеше булуы турында фаразлый. Р›У™РєРёРЅ РјРѕРЅС‹ТЈ белән килешүе кыен, С‡У©РЅРєРё әлеге чорда Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ әле Сарай тәхетенә менмәгән була[4 - Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 232–233.].
1436 елда РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ ханны тәхетеннән бәреп төшерәләр. Ланглес әйтүенчә, татар чыганакларында Р±Сѓ вакыйга менә ничек тасвирлана. Тәхеткә утыргач, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ авыр яралы Р?дегәй У™РјРёСЂРЅРµ СЌР·Р»У™Рї табып үтерергә боера. Р?дегәй Тимер Котлы нәселен тәхеткә утыртуның тарафдары була. Тимер Котлының туганнан туган энесе Гыясетдин белән бергә Р СѓСЃРёСЏРіУ™ качып киткән Р?дегәй уллары, У©С‡ меңле чирү белән кайтып, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™Р»У™СЂ. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ җиңелә РґУ™ Кырымга СЋР» тота, У™ Гыясетдин, Сарайга кереп, хан тәхетенә утыра. Бер елдан СЃРѕТЈ (1437) СѓР» ТЇР»У™. Тимер Котлының оныгы Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан РґРёРї игълан ителә. «Шуннан СЃРѕТЈ СѓРє бәхетле Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ белән Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ сугышты… Гыясетдиннән качып, Кырымга киткән Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ беренче булып Т»У©Т—ТЇРј итте… Берничә сугыштан СЃРѕТЈ дошманнар килешү төзеделәр, Р±Сѓ килешү буенча Р?дел буендагы бөтен Т—РёСЂР»У™СЂ РґУ™ Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ кулына калды, У™ Кырым Олуг Мөхәммәднеке булды. Аннары Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РҐУ™Р№РґУ™СЂ У™РјРёСЂ белән бозылышты. У?РјРёСЂ, үзен рәнҗеткән Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµ тәхетеннән бәреп төшерүдә ярдәмен С‚У™РєСЉРґРёРј итеп, Туктамышның оныгы Сәед У?С…РјУ™Рґ ханга хезмәткә күчте. Алар СЏСѓ белән Кырымга киттеләр. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РёСЃУ™, каршы тора алмасын тоеп, Казанга качып китте»[5 - РЎРјРёСЂРЅРѕРІ Р’. Р”. – РЎ. 205–207.]. РЁСѓР» рәвешчә, Сарай тәхетеннән сөрелгәннән СЃРѕТЈ, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ бераз вакыт Кырымда хан булып торган. Шулай СѓРє аннан РґР° куылган. Р›У™РєРёРЅ Казанга СѓР» Кырымнан туп-туры килми. УЁС‡ меңле чирүе белән Кырымнан чыккач, СѓР» Р СѓСЃРёСЏРіУ™ СЋР» тота. Т®Р·Рµ РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетенә утырткан Василий кенәзнең кунакчыллыгына өмет тотып, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РњУ™СЃРєУ™ТЇ мәмләкәтенең РєУ©РЅСЊСЏРє-көнбатыш чигеннән ерак тормаган Белёв шәһәрен ала Т»У™Рј шунда төпләнеп калырга карар Р±РёСЂУ™. Р›У™РєРёРЅ РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәте, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ дошманы булган Сарай ханына тугрылыгын күрсәтергә теләп булса РєРёСЂУ™Рє, аның Р СѓСЃРёСЏ җирләреннән китүен таләп РёС‚У™. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ каршы СЂСѓСЃ гаскәре җибәрелә. 1437 елның 5 декабрендә Белёв янында сугыш була: «рус сугышчылары РєТЇРї РёРґРµ РґУ™, У™ татарлар Р±РёРє аз РёРґРµ; С€У™Т»У™СЂ янына СЂСѓСЃ полклары килделәр РґУ™, татарлар атларына атланып чыктылар РґР° сугыша башладылар, У™ тегеләре РєРёСЂРµ йөгерде РґУ™, Р СѓСЃСЊ Р±РёРє РєТЇРї үлде… СЂСѓСЃ гаскәрен тар-мар кылдылар, шул чакта Р±РёРє РєТЇРї Р±РѕСЏСЂ белән кенәзләрне үтерделәр, бөек кенәз кече дружинасы белән качып китте»[6 - РџРЎР Р›. – Рў. V. – РЎ. 267.].
Шулай Сарай ханлыгыннан бәйсез Кырым дәүләте аерып алына, Кече РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ белән килешү нигезендә аның мөстәкыйльлеге С‚У™СЌРјРёРЅ ителә – Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ шул С‚У™Т—СЂРёР±У™РіУ™ таянып, шул СѓРє вакытта караңгы чырайлы Р СѓСЃРёСЏ җирләрендә чакырылмаган кунак-РјУ©Т»Р°Т—РёСЂ хәлендә ятасы килмичә, Сарай ханлыгыннан тагын бер өлкәне аерып алып, шунда бәйсез хөкемдар булып урнашырга карар кыла. Шундый РЅРёСЏС‚ белән СѓР» Урта Р?дел буендагы мөселман мәмләкәтен – Болгар патшалыгының мөстәкыйльлеген торгызу планын РєРѕСЂР°. Белёвтан киткәч, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ мукшы җирләренә керә Т»У™Рј, СЂСѓСЃ дәүләте чикләре яныннан үтеп, Болгар иленә аяк баса. 1361 елгы тар-мар ителүдән Т»У™Рј кенәз Фёдор Пёстрый җитәкчелегендәге руслар явыннан СЃРѕТЈ (1432) илнең башкаласы Болгар тәмам хәрабәләр хәленә килгән, У™ халкы С‚У©РЅСЊСЏРєРєР°, Кама аръягына, куркынычсызрак Т»У™Рј тынычрак урыннарга күчеп, С‚У©Р±У™РєРЅРµТЈ СЏТЈР° РјУ™СЂРєУ™Р·Рµ Казан тирәсенә туплана башлаган вакыт була Р±Сѓ. РЁСѓТЈР° РґР° РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан ТЇР· дәүләтенең башкаласы итеп Болгарны түгел, У™ Казанны сайлый, СЏТЈР° ханлык РёСЃУ™ «Казан ханлыгы» РґРёРї атала башлый.
Олуг Мөхәммәд яулаганда, Казан инде зур шәһәр саналган, һәм ул Болгарның сәүдәви һәм сәяси әһәмиятен мираска алган була. Җәләлетдин хан заманында Казанда Сарайдан килгән Талыч исемле бер ханзадә-солтан идарә иткән. Җәләлетдиннең сәяси таләпләре буенча эш йөртеп, ул 1411 елда Мәскәүгә дошман булган Түбән Новгород кенәзе Даниил Борисовичка ярдәм йөзеннән Владимирга яу белән бара. Рус елъязмаларыннан аңлашылганча, Олуг Мөхәммәд Казанны шактый көч түгү бәрабәренә генә яулый алган һәм анда хөкем сөрүче бәкне үтергәннән соң гына шәһәргә хуҗа булган. Воскресение елъязмасы ул бәкне «Либей», ягъни «Гали би» дип атый, ә Никон елъязмасы «Ази», ягъни «Гази» ди. Профессор Вельяминов-Зернов күрсәтүенчә, Гази исеме кушамат кына («җиңелү белмәс сугышчы»), һәм соңыннан да Казан ханнарының титулында бу сүз булган. Гали бәк белән Гази исемнәренең, димәк, ике кешегә түгел, ә бер генә затка каравы бик мөмкин[7 - Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 4–5.]. Вельяминов-Зернов Казан бәге Гали белән татар кулъязмаларында «Казан шәһәренә нигез салучы» дип күрсәтелгән Галим бәкне (Булат Тимер Болгарны алганда һәлак булган соңгы болгар ханы Габдулланың улын) бер кеше дип расларга тырышып караган иде. Мондый фаразның дөреслеге икеле, чөнки Болгарның 1361 елда җимерелүе белән Олуг Мөхәммәднең Казанны алуы арасында сиксән ел гомер узган, һәм Гали Галим бәкнең шулкадәр озак вакыт хакимлек итә алуы шикле; җитмәсә, елъязмалар аны «вотчич» дип атыйлар, ягъни аның нәселе борын-борыннан бу җирләрдә бәк булып утырган, ә Галимнең атасы Габдулла Казан бәге түгел, бәлки Болгар ханы…
Р?лнең башкаласына әверелгән С€У™Т»У™СЂ Болгардан 100 чакрым ераклыкта, Р?делнең югары агымында урнашкан. РЈР» төштә елга кискен РєУ©РЅСЊСЏРєРєР° борыла; Р?дел агымы барлыкка китергән почмак – Ослан тавы – РЅУ™РєСЉ Казан каршында гына. РЁУ™Т»У™СЂ Р?делнең меридиональ юнәлештәге СЃРѕТЈРіС‹ тармагы булган Казансу буенда торгызылган. Р?дел белән Кама кушылган төшкә якын торган Болгарга караганда Казанның урыны җайсызрак, У™РјРјР° СѓР» табигать тарафыннан яхшырак ныгытылган. Болгар кебек ТЇРє СѓР» Р?делнең СЃСѓР», болынлы ягында, елгадан шактый ераклыкта урнашкан. Саклану өчен (Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ руслардан) Р±Сѓ Р±РёРє уңайлы урын. Биек калкулыкка Т»У©Т—ТЇРј РёС‚ТЇ өчен, дошман башта Р?делне РєРёС‡У™СЂРіУ™, аннары сазлы үзәнлек аша ТЇС‚У™СЂРіУ™ тиеш булган. РЁУ™Т»У™СЂРЅРµТЈ табигать тарафыннан аерата ныгытылган өлеше РЅУ™РєСЉ менә СЂСѓСЃ ягына карап тора, У™ зәгыйфь өлеше – тылы – каршы якта. У?РіУ™СЂ РґУ™ Казан Р?делнең таулы СѓТЈ ярында урнашса, аның тылы РґР° СЂСѓСЃ ягында булыр РёРґРµ.
Урта Р?делдә ныгып алгач, РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан Р СѓСЃРёСЏ өстеннән хакимиятен урнаштырырга уйлый. РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ бөек кенәзен СѓР» Сарай ханы Кече РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ түгел, У™ үзенә ясак түләтмәкче була. Шундый максаттан руслар өстенә СЏСѓ белән бара. 1439 елның язында РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ ала Т»У™Рј җиңүле рәвештә РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ хәтле барып Т—РёС‚У™. Бөек кенәз, башкаласын саклауны боярларның берсенә кушып, Р?дел аръягына РєРёС‚У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. Р?СЋРЅСЊРЅРµТЈ 3 еннән 13 енә кадәр РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан РњУ™СЃРєУ™ТЇ янында тора, тик Кремльне ала алмый. Шуннан СѓР» Кремль диварлары тышындагы йортларга СѓС‚ С‚У©СЂС‚У™ РґУ™ РєРёС‚У™. Юл уңаенда казаннар гаскәре Коломнаны яндыра, фәкать шуннан СЃРѕТЈ гына Казанга кайта.
Биш ел буена тынычлык бозылмый, Р»У™РєРёРЅ 1444–1445 елларда РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан русларга каршы икенче РјУ™СЂС‚У™Р±У™, Р±Сѓ юлы уңышлы тәмамланган СЏСѓ оештыра. РЇСѓ 1444 елның язында башлана, С‚У™ТЇРґУ™ РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ алалар. Хан шунда кышларга кала Т»У™Рј 1445 елның гыйнварында гаскәренең бер төркемен РњСѓСЂРѕРјРіР° Т—РёР±У™СЂУ™. Русларның шактый Р·СѓСЂ көченә очрап, казаннар җиңелеп чигенәләр; РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ РґР° калдырырга туры РєРёР»У™. У?РјРјР° СЏР· Т—РёС‚ТЇРіУ™ кабаттан СЏСѓРіР° РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Апрельдә Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ СЏРЅУ™РґУ™РЅ РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ ала. РњУ™С…РјТЇРґ Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннар җитәкчелегендәге Казан чирүе РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ якынлаша, Владимир янына килеп Т—РёС‚У™. 7 июльдә Суздальдән ерак булмаган Спас-Евфимий монастыре янындагы Р·СѓСЂ сугышта руслар җиңелә. Казаннар бөек кенәз Василийны туганнан туган энесе кенәз Михаил Верейский белән бергә У™СЃРёСЂ алалар Т»У™Рј РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ янына китерәләр. Василий Васильевич Сарайга РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хөкеменә килгәннән СЃРѕТЈ СѓРЅРґТЇСЂС‚ ел узгач, РёСЃРєРµ танышлар шулай СЏРЅУ™РґУ™РЅ очраша.
Бөек кенәз нәрсә таләп итсәләр, шуның барысына да күнә. Ул үзе өчен гаять зур түләү хакы бирергә тиеш була: бертөрле хәбәрләр буенча – «булдыра алган кадәренчә», икенчеләре буенча – «алтыннан һәм көмештән, һәм төрле-төрле кием-салымнардан, һәм атлардан, һәм сугыш кирәк-яракларыннан 30 мең ярым», өченчеләре буенча – 200 000 сум. Салым җыю өчен рус шәһәрләренә Казаннан түрәләр билгеләнә, контрибуция түләтү җәһәтеннән берничә рус шәһәреннән килгән керемне татарлар «туклану өчен» алалар. 25 августта Мөхәммәд хан Түбән Новгородтан Курмышка[8 - Курмыш Сура елгасы буенда, Русия белән Казан ханлыгы арасындагы чиктә урнашкан була.] килә, һәм шунда 1 октябрь көнне Василий азат ителә. Хан, максатына ирешеп, Казанга кайта.
РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™ килешү шартларын игълан итмиләр, У™РјРјР° русларга шунысы РјУ™РіСЉР»ТЇРј була: «Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ патша белән аның улы С‚У™СЂРµ үптереп, бөек кенәзне, РєТЇРїРјРµ булдыра алса, шулкадәр җан хакы С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ ант иттергәннәр. Башкасын бер Алла РґР° алар ТЇР·Р»У™СЂРµ генә беләдер…» Халык арасында хәвефле имеш-мимешләр тарала. Василий, имеш, ханга бөтен РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзлеген бирергә РІУ™РіСЉРґУ™ иткән, У™ үзенә нибарысы Тверьне генә калдыра РёРєУ™РЅ, РґРёРї сөйлиләр. У?сирлектән кайткан бөек кенәзне халык ачулы каршылый – СѓР» кабул иткән килешү шартларына СЂРёР·Р° булмый. Василий РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ 500 Казан кешесе – «татар кенәзләре, Р±РёРє РєТЇРї ТЇР· кешеләре белән» РєРёР»У™. Алар төрле-төрле идарә эшләренә куела Т»У™Рј туклану өчен олыслар Т»У™Рј С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ алалар. РЎ. Рњ. Соловьёв Р±Сѓ хакта менә РЅУ™СЂСЃУ™ СЏР·Р°: «Василий элек С‚У™ татар кенәзләрен хезмәткә алып, аларга туклану өчен Р±РёР»У™РјУ™Р»У™СЂ Р±РёСЂРіУ™Р»У™РіУ™РЅ була – варварларга каршы варварларны РєСѓСЋ өчен менә РґРёРіУ™РЅ чара бу… Р›У™РєРёРЅ замандашлары алай уйламаган: Василийның атасы заманында, Литва кенәзләренә РјСѓР» туклану Т—РёСЂР»У™СЂРµ бирелгәч, халык ризасызлык белдергән булса, РёРЅРґРµ татарларга РґР° шундый СѓРє ташламалар ясау аның тагын РґР° ныграк ачуын кабарта. Р§У©РЅРєРё электән килгән ачу С…РёСЃРµ РґУ™ басылырга өлгермәгән була әле, җитмәсә, шуңа тагын җан хакын С‚ТЇР»У™ТЇ өчен ясак җыю зарурлыгы РґР° У©СЃС‚У™Р»У™В»[9 - Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – Р?Р·Рґ. «Общ. Польза». Рў. I. – РЎ. 1006.]. РњРёС€У™СЂ (Мещера) иленнән (РћРєР° буенда) татарларга махсус Т—РёСЂ бүлеп (удел) Р±РёСЂТЇ РґУ™ шушы дәвергә карый. «Касыйм патшалыгы» РґРёРї аталган Т—РёСЂ була РёРЅРґРµ Р±Сѓ. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, СѓР» әлеге солых килешүе буенча Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ улы Касыйм солтан карамагына бирелгәндер. Бу уделны СЂСѓСЃ хөкүмәте ТЇР· теләге белән биргәндер РґРёРї уйларга ярамый, киресенчә, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ яулаган РёТЈ Р·СѓСЂ Т—РёТЈТЇ була Р±Сѓ. Татар ханнары удел кенәзе сыйфатында СЂСѓСЃ Т—РёСЂР»У™СЂРµ белән идарә РёС‚У™ башлауның беренче омтылышы РґРёРї карарга РєРёСЂУ™Рє аны. Р СѓСЃ тарихчылары Р СѓСЃРёСЏРґУ™ удел кенәзе сыйфатында хезмәттә торган татар солтаннарының хәлен, гадәттә, мескен Т»У™Рј түбәнлекле итеп күрсәтергә тырышалар. Касыйм ханлыгындагы ханзадә-солтаннарга карата Р±Сѓ бөтенләй дөрес түгел: киресенчә, СЂСѓСЃ җиренә килеп утырган Р±Сѓ татар ханнарына РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ Т»У™Рј Рязаньның бөек кенәзләре чыгым ясагы («выход») С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ тиеш булганнар. Шундый СѓРє ясакны алар Сарай белән Казанга, У™ соңрак У?стерханга Т»У™Рј Бакчасарайга С‚ТЇР»У™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. Рязань кенәзләренең Касыйм хөкемдарларына даими рәвештә «иске дәфтәрләр буенча, С‚У™СЂРµ үбеп ант иткәнчә» ясак С‚ТЇР»У™Рї торуы хакында Рязаньның Р?ван Т»У™Рј Фёдор Васильевич РґРёРіУ™РЅ кенәзләре култамга салган 1496 елның 19 августы килешүендә СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™[10 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. Рё РґРѕРі. – Рў. I. – в„–В 127. – РЎ. 321.]. Р СѓСЃ хөкүмәтенең Касыйм ханнары казнасына ясак С‚ТЇР»У™РІРµ Р?ван III улларының 1504 елның 16 РёСЋРЅСЊ килешүендә[11 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. – Рў. I. – в„–В 133. – РЎ. 345.] Т»У™Рј Р?ван III РЅРµТЈ васыятьнамәсендә[12 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. – Рў. I. – в„–В 144. – РЎ. 398.] (1504) телгә алына, Т»У™Рј мондый С…У™Р» Р?ван IV заманында, Р СѓСЃРёСЏ Казанны яулап, татарларны Т—РёТЈТЇ тантанасын кичергән вакытта РґР° ТЇР· куәтендә кала: кенәз Владимир Андреевич Старицкий 1553 елның 12 мартында Р?ван IV алдында үзенә Р№У©РєР»У™РіУ™РЅ бурычлар арасында «Ханзадә шәһәренә чыгым ясагы» РЅ С‚ТЇР»У™ТЇ («выход РІ Царевичев РіРѕСЂРѕРґРѕРєВ») Кырым белән У?стерханга түли торган ясак белән беррәттән РёСЃРєУ™ алына – «бабабыз бөек кенәз Р?ван ТЇР· васыятендә әйткәнчә»[13 - РЎРѕР±СЂ. РіРѕСЃ. РіСЂ. – Рў. I. – в„–В 167. – РЎ. 461.]. Гадәттә, РњУ™СЃРєУ™ТЇ бөек кенәзләренең Т»У™Рј патшаларының фәрманнарын берсүзсез үтәүче мескен куштаннар рәвешендә сурәтләнә торган Касыйм ханнарына СЂСѓСЃ хөкемдарларының ясак түләвенә СЂСѓСЃ тарихчылары шакката. Вельяминов-Зернов СЏР·Р°: «Баксаң, Ханзадә шәһәренә (Касыйм), анда хакимлек итүче ханзадәгә РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ бөек кенәзе чыннан РґР° чыгым ясагы С‚ТЇР»У™РіУ™РЅ РёРєУ™РЅ, Т»У™Рј Р±Сѓ чыгымны, «татарларга тиешле» акчаларны бөек кенәзгә Т»У™Рј удел кенәзләренә бүлгәндә РёСЃУ™РїРєУ™ кертә торган булганнар»[14 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 155.]. Аңлашыла РєРё, РЎ. Рњ. Соловьёв фараз иткәнчә, «варварларга варварларны каршы РєСѓСЋВ» максаты белән Василийның С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ план С‚У©Р·ТЇРµ, татарларны ТЇР·Рµ теләп хезмәткә алуы хакында СЃТЇР· РґУ™ булырга РјУ©РјРєРёРЅ түгел. Җиңелгән Василий татарларны татарларга каршы РєСѓСЋ турында уйларга Т—У©СЂСЊУ™С‚ С‚У™ РёС‚У™ алмаган, Т»У™Рј СЂСѓСЃ шәһәрләренә утыртылган татарлар ТЇР· милләтләрен оныту хакында уйлап та карамаганнар. Алар контрибуция җыйганнар – бөек кенәзне әсирлектән коткарган өчен җан хакы җыйганнар Т»У™Рј ТЇР· хезмәтләрен ТЇС‚У™РіУ™РЅ өчен СЂСѓСЃ җиреннән керем алганнар – «тукланганнар»; шулай итеп, татарлар ватандашларының күпмедер өлешен асрау хәсрәтен СЂСѓСЃ халкы иңенә салганнар.
Татарлар, Р СѓСЃРёСЏРіУ™ килеп, җаннары теләгәнчә яши башлыйлар, ТЇР·Р»У™СЂРµ урнашкан С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™ мәчетләр салалар. Соңрак РўУ©СЂРєРёСЏРіУ™ барган СЂСѓСЃ илчесе болай әйткән: «Минем хөкемдарым мөселман диненә дошман түгел. РђРЅС‹ТЈ колы Саин Булат патша Касыймда хакимлек РёС‚У™. Хәйбулла солтан – Юрьевта, Р?Р±У™Рє – Сурожикта, нугай Р±РёР»У™СЂРµ – Романовта: алар барысы РґР° ТЇР· мәчетләрендә ирекле РІУ™ мәгъруранә рәвештә РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµ олылыйлар»[15 - Дела турецкие. – в„–В 2. – Р›. 23. – Карамзин Рќ. Рњ. – Рў. IX. – РЎ. 105.]. В«ТєУ™Рј СѓР» калаларда мөселман динендәге кешеләр ТЇР· гадәтләренчә мәчетләр тоталар, Т»У™Рј хөкемдар аларны ТЇР· диннәреннән берничек С‚У™ дүндерергә тырышмый Т»У™Рј гыйбадәтханәләрен җимерми».[16 - Карамзин Рќ. Рњ. – Рў. XI. – Примеч. 347.] Чит кавем кешеләрен РґУ™ТЇР»У™С‚ белән идарә эшенә җәлеп РёС‚ТЇ, татарларның илгә агылып РєРёР»ТЇРµ, контрибуция С‚ТЇР»У™ТЇ хисабына авыр салымнар җыю, татар ханына тулаем бер удел бүлеп Р±РёСЂТЇ – болар бөтенесе РґУ™ СЂСѓСЃ кешеләренең Р±РёРє нык ачуын китерергә тиеш РёРґРµ. Дини фанатиклыгы шактый булган җирле халыкны СЂСѓСЃ шәһәрләрендә мәчетләр салу аеруча ярсыта. Василий Казан әсирлегендә чакта килешенгән солых шартларын ТЇС‚У™ТЇ ачулы халык кузгалышларын китереп чыгара. Бигрәк С‚У™ боярлар, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ Т»У™Рј РґРёРЅ әһелләре тузына. Р?лдә СЏТЈР° тәртипләр урнаштырып У©С‡ ай ярым вакыт СѓР·СѓРіР°, Василийны тәхеттән төшерәләр Т»У™Рј күзен чокыйлар; аны «нигә СѓР» Р СѓСЃРёСЏ җиренә татарларны китерде РґУ™ аларга олыслары белән бергә калаларны туклану өчен Р±РёСЂРґРµ?В»[17 - Соловьёв РЎ. Рњ. – РЎ. 1066, 1068.] РґРёРї гаеплиләр. Сукыр Василийны яклап Касыйм Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннар кузгала, алар 1447 елда бөек кенәзгә РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетен кайтаралар. Солых килешүе тормышка ашырыла…
Профессор Вельяминов-Зернов Казан ханлыгының оешуын РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ 1445 елгы яудан кайту вакыты белән тәңгәлләштерә. РЈР» үзенең Р±Сѓ фаразын болай нигезли: 1) 1444 елда РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан Нижнийга килеп, анда кышларга ниятли: В«У?РіУ™СЂ РґУ™ хан Казанны башкаласы иткән булса, СѓР» Нижнийны, кышлак РёС‚У™СЂРіУ™ маташмыйча, болай гына яуларга килер иде»[18 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 8–9.]. 2) Василийның әсирлектән Казанда түгел, Курмышта азат ителүе РјУ™РіСЉР»ТЇРј, шуңа РґР° әсирлектән азат ителгән бөек кенәзне «Мәскәүгә Казаннан кайтты» РґРёРї С…У™Р±У™СЂ иткән Архангел елъязмасында төгәлсезлек киткән РґРёРї санарга РєРёСЂУ™Рє; шул СѓРє елъязманың РњУ™С…РјТЇРґ Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннарның 1445 ел язында «яуга Казаннан кузгалдылар» РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ РґУ™, Вельяминов-Зернов фикеренчә, хата[19 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 7]. 3) Патша елъязмасында (Царственный летописец) болай әйтелә: «Белёвтан падишаһ (Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ) Нижнийдагы РЇТЈР° калага китте Т»У™Рј шунда утырып калды. Аңардан Т»У™Рј РЇТЈР° каладан бөек Василий Васильевич РєТЇРї зыян-Р·У™ТЇСЂУ™С‚ РєТЇСЂРґРµ, шуңа РґР° Владимирда Крещениене (Р±У™Р№СЂУ™Рј) үткәреп, үзенең бөтен кардәшләре Т»У™Рј кешеләре белән (ханга Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™СЂ өчен) РњСѓСЂРѕРјРіР° юнәлде. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ патша РёСЃУ™, РјРѕРЅС‹ ишетеп, Р?СЃРєРµ Нижний янындагы РЇТЈР° калага качты, СѓР» шунда яши иде». «Биредә елъязмачы Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ Алтын Урдадан качканнан СЃРѕТЈ 1445 елның язына кадәр РўТЇР±У™РЅ Новгородта даими яшәвен әйтергә тели», – РґРёРї шәрехли Вельяминов-Зернов[20 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 9.].
Аның дәлилләрен тикшереп чыгыйк. Чыннан да, әгәр Мөхәммәд хан Казанда даими яшәсә, Вельяминов-Зернов әйткәнчә, ул нигә Нижнийда кышларга ниятләде икән? Моңа мондый фараз белән җавап бирергә мөмкин: яуны көзен башлап, хан аны язын дәвам итәргә уйлаган (чынлыкта шулай була да), шуңа ул, Мәскәүгә һөҗүм иткәндә җайлы булсын өчен, Түбән Новгородны үз кулында тотарга теләгән дә. Вельяминов-Зернов фикеренчә, хан Түбән Новгородта даими яшәсә, елъязмачы аның шунда кышларга ниятләве турында язып та тормас иде: яшәгән җиреңдә кышлау табигый лабаса, һәм ул турыда телгә алып торуның кирәге дә юк.
Архангел елъязмасының «бөек кенәз әсирлектән азат ителеп, Мәскәүгә Казаннан кайтты» дигән хәбәрен аның Казан тоткынлыгыннан, казаннар кулыннан котылуы дип аңларга кирәк.
Вельяминов-Зерновның «Куылган хан, Казан турында башына да китермичә, Түбән Новгородны торак итеп сайлап, үзенә башкала итәргә теләмәде микән?»[21 - Вельяминов-Зернов В. В. – С. 10.] дигән фаразы һични белән нигезләнмәгән. Патша елъязмасыннан ханның «иске Нижний янындагы Яңа калага урнашуыннан» алып «Муромга юнәлүенә» кадәр күпме вакыт узуын билгеләп булмый. Елъязмалар буенча, хан Нижнийга тик 1444 елда гына килә һәм анда «кышларга тели»[22 - ПСРЛ. – Т. VI. – С. 170.]. Мөхәммәд ханның 1427 елдан алып 1445 елга кадәр мөһаҗир буларак 3000 лек гаскәре белән Нижнийда даими яшәве һәм шуннан Мәскәүгә яу башлавы елъязмаларда берничек чагылмый; Белёвтан куып җибәргәнне, Нижний Новгородта урнашып калуына рус хөкүмәте юл куяр идеме? 1445 елгы яуны кузгатып, Русияне кыен шартларда калдырыр өчен, Мөхәммәд хан гаскәрне тулыландыручы күпсанлы халыкка таянырга һәм үзалдына зур дәүләт бурычлары куярга тиеш иде – Вельяминов-Зернов сурәтләгән сукбай авантюрист образына бу һич тә туры килми.
Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ турында мәгълүматлар аз сакланса РґР°, килеп җиткән С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРґУ™РЅ аның Р·СѓСЂ шәхес булуы күренә. Сарайда СѓР» Р±РёРє С€У™Рї идарә РёС‚У™, Р СѓСЃРёСЏ белән мөнәсәбәтләр хуҗаларча нык Т»У™Рј эзлекле була. Сарайдан куылгач, СѓР», Кырымга китеп, бәйсез дәүләткә нигез сала, аны Сарай хөкүмәте РґУ™ таный. Р?кенче тапкыр тәхеттән төшкәч С‚У™, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ СЂСѓС…С‹ сынмый, СѓР» аз санлы чирүе белән Р СѓСЃРёСЏРіУ™ РєРёР»У™. Белёв янында русларны Т—РёТЈРіУ™С‡, Кырым ханлыгы мисалында, Сарайдан бөтен Урта Р?дел буен аерып алып, мөстәкыйль РґУ™ТЇР»У™С‚ төзергә РЅРёСЏС‚ кыла. У?леге олпат ниятен СѓР» уңышлы рәвештә тормышка ашыра: көчле РґУ™ТЇР»У™С‚ оеша, Т»У™Рј аның яшәвен С‚У™СЌРјРёРЅ итүче Р·СѓСЂ С…У™СЂР±Рё РєУ©С‡ РїУ™Р№РґР° була. Р СѓСЃРёСЏРіУ™ каршы РёРєРµ явын Т—РёТЈТЇ белән тәмамлый: 1439 елда СѓР» РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ кадәр барып Т—РёС‚У™, 1445 елда РёСЃУ™ Суздальгә Т—РёС‚У™ Т»У™Рј әлеге сугышта РњУ™СЃРєУ™ТЇ патшасын әсирлеккә төшерә. Р СѓСЃРёСЏ Р°ТЈР° авыр контрибуция түли, У™ СЂСѓСЃ шәһәрләренә татарлар барып урнаша. РЈР» гына РґР° түгел, Р°ТЈР° Р СѓСЃРёСЏ чикләрендә улы Касыйм идарәсендәге СЏТЈР° РґУ™ТЇР»У™С‚ – Касыйм ханлыгын С‚У©Р·ТЇ мөмкинлеге туа. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ тирән акыл, РєРѕРґСЂУ™С‚ Т»У™Рј гаҗәеп эшлеклелек хас була. Р‘ТЇС‚У™РЅ сыйфатларына килгәндә РёСЃУ™, СЂСѓСЃ тарихчылары тарафыннан РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ «рыцарьлыгы» гына телгә алына: 1430 елда СѓР» Мцен воеводасы Григорий Протасовны мәкерле рәвештә әсирлеккә алган РҐУ™Р№РґУ™СЂ Р±У™РєРЅРµ антын Р±РѕР·СѓРґР° гаепли[23 - РџРЎР Р›. – Рў. VIII. – РЎ. 95. – РЎРјРёСЂРЅРѕРІ Р’. Р”. Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 201.].
Казан ханлыгын оештыру даһиларча уйланган РґРёСЏСЂРіУ™ ярый. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан Урта Р?делдә мөселман мәмләкәтен торгызырга җыенганда, борынгы мәдәнияткә РёСЏ җирле халыкның үзенчәлеген аңлап, ныклы РґУ™ТЇР»У™С‚ булып яши алуын дөрес тоеп СЌС€ РёС‚У™. РђРЅС‹ТЈ Р±Сѓ күрәзәчел нияте Р·СѓСЂ осталык белән тормышка ашырыла, Т»У™Рј СЏТЈР° төзелгән РјУ™РјР»У™РєУ™С‚ гаять куәтле булып чыга. РҐУ™СЂР±Рё таланты Т»У™Рј оештыру даһилыгы Казан ханлыгына нигез салучыга дәүләтне шундук тиешле югарылыкка күтәрергә Т»У™Рј Р СѓСЃРёСЏРґУ™РЅ шул РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ өстенлеккә ирешергә мөмкинлек Р±РёСЂУ™ РєРё, СЏТЈР° ханлык белән Сарайга караганда РґР° ныграк исәпләшергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булалар. Казан татарларының мәмләкәте боларның бөтенесе өчен РґУ™ Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™ бурычлы.
Олуг Мөхәммәднең варислары. 1467–1469 еллардагы сугыш
Мөхәммәд хан Түбән Новгородтан Казанга кайтып озак та тормый үлә. Аның Мәхмүд, Касыйм, Якуб исемле өч улы була. 1445 елда Мәхмүд һәм Якуб солтаннар русларга каршы яуда катнашалар, 1446 елда Касыйм белән Якуб, Василий Тёмныйны яклап, Русия гаскәренә ярдәм итәләр. Ука (Ока) елгасы янындагы Мещерский городокның удельный кенәзе булып Касыйм Русиядә кала. Якуб елъязмаларда Вагага һәм Кокшеньгага каршы 1452 елгы рус явында катнашучы сыйфатында телгә алына[24 - ПСРЛ. – Т. VI. – С. 179–180; Т. VIII. – С. 125.].
Олуг Мөхәммәднең үлеменнән соң тәхеткә аның улы Мәхмүд утыра… Мәхмүд солтан, әтисе оештырган эшләргә катнашып, үзен күренекле шәхес итеп таныткан була инде. Мәскәүнең бөек кенәзе Василий әсирлеккә алынган атаклы Суздаль сугышында чирү башы булып ул торган. Рус елъязмаларында Мәхмүд еш кына әтисе белән бергә искә алына, һәм хәтта Белёвтагы җиңүне дә кайбер елъязмалар, Мөхәммәд «улы Мәмәтүк белән бергә» яулаган, дип әйтәләр[25 - ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.].
Вельяминов-Зернов, Казан ханлыгын РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ түгел, У™ РњУ™С…РјТЇРґ оештырган, РґРёРї СЏР·Р°. РњРѕРЅС‹ТЈ белән килешеп булмый. 1445 елда Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ белән РњУ™С…РјТЇРґ Казанда түгел, РўТЇР±У™РЅ Новгородта СЏС€У™РіУ™РЅ, РґРёРї язган Вельяминов-Зерновның фикерен дөрес РґРёРї уйлаганда РґР°, 1438–1445 елларда Урта Р?дел буенда мөстәкыйль татар дәүләте булган Т»У™Рј аны РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан оештырган, РґРёРї икърар РёС‚У™СЂРіУ™ туры РєРёР»У™.
«Казан елъязмачысы» РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ үлеме Т»У™Рј РњУ™С…РјТЇРґ ханның тәхеткә менүе хакында кеше ышанмастай С…У™Р±У™СЂРЅРµ җиткерә: «Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ үзенең кече улы РЇРєСѓР± белән бергә олы улы РњУ™РјУ™С‚ТЇРє тарафыннан суеп үтерелде». Казан ханлыгы турында язган барлык СЂСѓСЃ авторлары әлеге ялганны кабатлауны РєРёСЂУ™Рє таба, Т»У™Рј хәтта Вельяминов-Зернов та ТЇР·Рµ ТЇРє «Казан елъязмачысы» РЅС‹ТЈ әлеге хикәясендә РєТЇРї кенә алдашуларны Т»У™Рј тупас хаталарны күрсәткән хәлдә болай СЏР·РґС‹: «Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ үлеме турында әлеге С…РёРєУ™СЏРґУ™ әйтелгән С…У™Р±У™СЂРЅРµТЈ дөрес булуы РјУ©РјРєРёРЅ. Хан белән нидер булган, С‡У©РЅРєРё СѓР» елъязмаларда телгә алынмый башлый, аның урынын улы ала»[26 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – РЎ. 11.]. Елъязма сәхифәләреннән РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ югалуын вафаты белән РґУ™ аңлатырга РјУ©РјРєРёРЅ. РђРЅС‹ТЈ өлкән кеше булуы аңлашыла: У©С‡ улы РґР° РёРЅРґРµ атаклы СЏСѓ башлары. У? үтерелүен фараз РёС‚У™СЂ өчен бернинди дәлил РґУ™ СЋРє. Хан улының фетнәсенә РґУ™ ышанырлык түгел. «Казан елъязмачысы» РЅС‹ТЈ СЏР·Сѓ алымнарын белгәнгә, әлеге С…У™Р±У™СЂРЅРµ РґУ™ авторның СЏРЅУ™ бер ялганы РґРёРї санарга РјУ©РјРєРёРЅ. В«У?леге У™СЃУ™СЂВ» Казан кешеләренә фанатикларча нәфрәт белән сугарылган, елъязмачы аларны явыз вәхшиләр итеп сурәтләргә Т»У™Рј аларның бәхетсезлегеннән РєУ©Р»У™СЂРіУ™ омтыла. «Казан елъязмачысы», татарларның ерткычлыгын күрсәтеп, укучыларны шаккатырыр өчен, ТЇР·Рµ ТЇРє төрле көлке Т»У™Рј кеше ышанмастай вакыйгаларны уйлап таба, чама хисен оныта. У?леге У™СЃУ™СЂРЅРµ тарихи РґРёРї түгел, У™ У™РґУ™Р±Рё У™СЃУ™СЂР»У™СЂРЅРµТЈ беллетристика өлешенә кертеп санарга РєРёСЂУ™Рє. РњУ™С…РјТЇРґРЅРµТЈ атасы белән энесен суеп үтерүе турында язганнан СЃРѕТЈ, автор «чаяннан елан калды» РґРёРї У©СЃС‚У™Рї РєСѓСЋРЅС‹ РєРёСЂУ™Рє таба. РҐРёРєРјУ™С‚ шунда РєРё, РЇРєСѓР± солтан Р±Сѓ заманнарда РёСЃУ™РЅ була, СѓР» әле тагын берничә ел СЂСѓСЃ чыганакларында телгә алына. Шушы факт кына «Казан елъязмачысы» РЅС‹ТЈ ялганына бер дәлил түгелмени?! Профессор Вельяминов-Зернов «Казан патшалыгының тарихы» («Казан елъязмачысы») турында: «Бу чыганактан Р±РёРє сак файдаланырга РєРёСЂУ™Рє, – РґРёРї СЏР·Р°. – РђТЈР° бихисап У™РєРёСЏС‚, шыттыру кергән; еллар буталган, вакыйгаларның агышы бозылган; автор, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, каләменең РЅРё язганына игътибар итмичә, хәтеренә генә ышанып иҗат иткән»[27 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 6.]. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ патшалык РёС‚ТЇРµ турындагы С…РёРєУ™СЏС‚ хакында СѓР» болай РґРё: «Бу С…РёРєУ™СЏРґУ™ бөтен РЅУ™СЂСЃУ™ буталып беткән»[28 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 11.]. РЁСѓТЈР° РґР° карамастан СѓР», әлеге С…РёРєУ™СЏРіУ™ таянып, бернинди дәлилләргә нигезләнмәгән фараз әйтергә Т—У©СЂСЊУ™С‚ РёС‚У™: «Мин ТЇР·-үземә болай аңлатам: Василийны азат иткәннән СЃРѕТЈ, русларны җиңүенә хозурланган Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ РњУ™С…РјТЇС‚У™Рє белән Курмыштан Казанга СЋРЅУ™Р»У™. У? тәхеткә сусаган РњУ™С…РјТЇС‚У™Рє әтисен үтерергә ниятли Т»У™Рј ниятен тормышка ашыра да»[29 - Вельямин-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 11.]. Касыйм Т»У™Рј РЇРєСѓР± солтаннарның Р СѓСЃРёСЏРґУ™ РїУ™Р№РґР° булуы уңаеннан СѓР» СЏРЅУ™ нигезләнмәгән фаразны җиткерә: «Мөгаен, солтаннар, аталары Т»У™Рј борадәрләре кебек үтерелүдән куркып, РњУ™С…РјТЇС‚У™РєС‚У™РЅ качып киткәннәрдер»[30 - Вельяминов Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 13.]. Чынлыкта Касыйм Т»У™Рј РЇРєСѓР± (үтерелгән килеш абыйсыннан качучы!) солтаннар үзара шартнамәне гамәлгә ашыру өчен Р СѓСЃРёСЏРіУ™ РєРёР»У™Р»У™СЂ Т»У™Рј Василий Тёмныйны СЏРЅУ™РґУ™РЅ тәхеткә мендерүдә катнашалар.
РњУ™С…РјТЇРґ ханның ничек хакимлек РёС‚ТЇРµ турында бернәрсә РґУ™ билгеле түгел. Казан белән булган сугышларны С…У™Р±У™СЂ итмичә калдырмый торган СЂСѓСЃ елъязмалары руслар белән казаннар тыныч СЏС€У™РіУ™РЅ Р±Сѓ дәвер турында дәшмиләр. РЈР» дәвердән безгә килеп җиткән бер генә документ бар, анда РњУ™СЃРєУ™ТЇ митрополиты Р?онаның 1455 елда РёРєРµ хезмәтчесен, Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂ («чүпрәк-чапрак») белән хат тоттырып, Казан аксөяге РЁУ™РїС‚У™РєРєУ™ Т—РёР±У™СЂТЇРµ СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™. РЁУ™РїС‚У™РєРЅРµ СЂСѓСЃ чиркәвенең башлыгы «белеш» РґРёРї атый Т»У™Рј түбәнчелек белән аңардан РњУ™С…РјТЇРґ хан алдында үзенең вәкиле булуын үтенә. Бу документтан өземтә китергән Рќ. Рџ. Загоскин менә РЅУ™СЂСЃУ™ У™Р№С‚У™: В«У?РіУ™СЂ СЂСѓСЃРЅС‹ТЈ шундый олы кешесе Казан түрәсенә сыенмакчы РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ, РґРёРјУ™Рє, XV Р№У©Р·РЅРµТЈ икенче яртысы башында Казанның абруе Р±РёРє Р·СѓСЂ булган»[31 - Спутник РїРѕ Казани. – РЎ. 39.].
РњУ™С…РјТЇРґ хан хакимлек иткән чакта руслар белән казаннар арасындагы тынычлык мөгамәләләре бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РґУ™ бозылмый. 1446–1466 елларны башлыча Казан ханлыгы белән Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ СЃУ™ТЇРґУ™ багланышлары ныгыган Т»У™Рј Казан тулысынча Р?делдә халыкара СЃУ™ТЇРґУ™ үзәгенә әверелгән дәвер РґРёРї санарга РєРёСЂУ™Рє. 1445 елны руслар белән төзегән килешү Р СѓСЃРёСЏРґУ™РЅ даими рәвештә акча килеп торуын С‚У™СЌРјРёРЅ иткән, Т»У™Рј Р±Сѓ акча СЃУ™ТЇРґУ™ эшләрен киңәйтергә җай тудырган.
Казанга Русиядән ясак рәвешендә кергән «выход» илдә капиталның артуына китерә, шул вакытта тупланган һәм халык арасында кулланышта йөргән капиталның ел саен шактый өлеше ясак итеп читкә җибәрелүне чыннан да выход (чыгыш) дип атау дөрес иде[32 - Любавский М. Русская история до конца XVI века. – С. 154.].
Казаннар, халыкара СЃУ™ТЇРґУ™ өлкәсендәге эшчәнлекләрен үстерә барып, Казан каласын Көнчыгыш Ауропадагы менә РґРёРіУ™РЅ товар алмашу үзәгенә әйләндерәләр. РњРѕРЅРґР° Урта РђР·РёСЏРґУ™РЅ, Себердән, Фарсы иленнән, Кавказ аръягыннан, бөтен Р?дел буеннан Т»У™Рј Р СѓСЃРёСЏРґУ™РЅ СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ Т»У™Рј товарлар агылган. Казанда ел саен уздырыла торган СЏСЂРјРёРЅРєУ™, элеккеге Болгар базарына СЏРєРё соңрак РўТЇР±У™РЅ Новгородтагы «Бөтенрусия сәүдәханәсе» РЅУ™ хас булганча, гаять Р·СѓСЂ халыкара базар әһәмиятен яулый. РЇСЂРјРёРЅРєУ™, Т—У™Р№ РєУ©РЅРµ ташулар кайткач, Р?делнең Казан каршысындагы комлы утравында уздырылган. Руслар СѓР» утрауны «Гостиный остров» РґРёРї йөрткәннәр. РђРЅРґР° ел саен СЏР·РіС‹ ташу күмеп РєРёС‚У™ торган СЃУ™ТЇРґУ™ биналары, амбарлар Т»У™Рј келәтләр урнашкан була.
Казан ханлыгының С…У™СЂР±Рё куәте тыныч СЃУ™ТЇРґУ™ РёС‚ТЇРіУ™ ышаныч тудырганлыктан, РјРѕРЅРґР° байтак кеше күченеп РєРёР»У™. «Казан елъязмачысы» С…У™Р±У™СЂ итүенчә: «Патша янына төрле илләрдән – Алтын Урдадан Т»У™Рј У?стерханнан, Азаудан Т»У™Рј Кырымнан – варварлар җыела башлады; Т»У™Рј Бөек Алтын РЈСЂРґР° хәлсезләнә барып, аның урынына СЏТЈР° Казан урдасы РєУ©С‡У™СЏ Т»У™Рј ныгый башлады»[33 - РџРЎР Р›. – Рў. XIX. – РЎ. 19–20.]. Ханлыкның башкаласы, Р±РёРє ихтимал, менә шушы дәвердә аеруча баеган, СЌСЂРµ С€У™Т»У™СЂ булып зурайган, мөселман мәдәниятенең мәркәзенә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ. РњУ™С…РјТЇРґ ханның тыныч кына хакимлек иткән чорында Казан ханлыгының структурасы тулысынча оешып, мәмләкәтнең эчке тәртипләре барлыкка килгән Т»У™Рј ныгып җиткән булырга тиеш. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РґУ™ Р±Сѓ дәверне У©Р№СЂУ™РЅТЇ өчен кирәкле чыганакларның калмавына ачынырга туры РєРёР»У™.
У?ле 1461 елда хакимлек иткән РњУ™С…РјТЇРґ хан 1460 еллар башында үлә… Йола буенча, аның тол калган хатыны РјУ™СЂС…ТЇРјРЅРµТЈ энесе – РЈРєР° буендагы РњРёС€У™СЂ шәһәрчегенең (Мещерский РіРѕСЂРѕРґРѕРє) идарәчесе (удельный государь) Касыйм солтанга РєРёСЏТЇРіУ™ чыгарга тиеш була.
РњУ™С…РјТЇРґ ханның РёРєРµ улы – Хәлил белән Р?Р±СЂР°Т»РёРј кала. Тәхеткә Хәлил хан менә. РЈР» Р±РёРє кыска вакытта ханлык РёС‚У™, Т»У™Рј аның идарәсе турында без берни белмибез. Хәлилнең ханлык итүенә шикләнүчеләр РґУ™ бар. У?РјРјР° Казан ханнарының борынгы шәҗәрәләрендә аның исеме теркәлгән, У™ СЂСѓСЃ елъязмаларында Р±Сѓ турыда С…У™Р±У™СЂ-хәтер СЋРє. Хәлилнең ханлык РёС‚ТЇРµ турында Герберштейн СЏР·Р°[34 - Записки Рѕ РњРѕСЃРєРѕРІРёРё. – РЎ. 139.]. РЈР» аны Хелеалек (ChРµlРµaleck) РґРёРї атый. Шулай СѓРє Р±Сѓ ханның исеме профессор Фукс тапкан Казан ханнарының борынгы татар шәҗәрәсендә РґУ™ бар[35 - Р?стория Рі. Казани. – Р?Р·Рґ. 5. – РЎ. 22.]. Хәлил хан нугай Р±У™РіРµ Тимернең кызы Нурсолтанга У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ була.
1460 елларда Казан халкының идарәче катлавында аерымлану тоемланып, ике сәяси юнәлеш төсмерләнә башлый. Чыганаклар җитмәгәнлектән һәм бу мәсьәлә фәнни әдәбиятта өйрәнелмәгәнгә күрә, әлеге вакытта мондый аерымлануның төп сызыгын һәм сәяси юнәлешләрнең характерын ачыклау мөмкин түгел. Күрәсең, бер юнәлеш мәмләкәттәге хакимиятне яклагандыр, икенчесе хөкүмәт юнәлешенә оппозициядә булгандыр. Оппозиция башында Габделмөэмин бәк торган.
Хәлил хан 1467 елда ТЇР»У™. РђРЅС‹ТЈ балалары булмый, шунлыктан хан итеп аның энесе Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ игълан РёС‚У™Р»У™СЂ. Йола ТЇС‚У™Рї, Нурсолтан ханәш РјУ™СЂС…ТЇРј иренең энесенә – Р?Р±СЂР°Т»РёРјРіР° РєРёСЏТЇРіУ™ чыга. Оппозиция, хөкемдарлар алмашынуыннан файдаланып, РґУ™ТЇР»У™С‚ эшләренә йогынты ясарга, хакимиятне ТЇР· кулына алырга омтылып карый. Габделмөэмин фиркасе хан тәхетенә Хәлил белән Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ТЈ абзыйсы («дядя» – РґУ™РґУ™. – РўУ™СЂТ—.) Касыйм ханзадәне РєСѓСЏСЂРіР° тели.
Казан ханлыгындагы төрле фиркаләрнең үзара алышуы белән бергә рус хөкүмәтенең тыкшынуы тәхет өчен көрәшне кыздырып җибәрә.
Династия мәсьәләсен РґУ™ онытмаска РєРёСЂУ™Рє. Бу җәһәттән абзый белән Т—РёСЏРЅ (бертуганының баласы) арасындагы тәхет өчен РєУ©СЂУ™С€ мисалларын без Р СѓСЃРёСЏ тарихыннан РґР° РєТЇРїР»У™Рї беләбез. Бу идарәнең «нәүбәттәге» тәртибе белән тәхетнең атадан балага калырга тиешлеге арасындагы РєУ©СЂУ™С€ була. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ өлкән улы РњУ™С…РјТЇРґ Казан тәхетенә менсә, кечесе Касыйм РњРёС€У™СЂ илендә хан була. РњУ™С…РјТЇРґРЅРµТЈ вафатыннан СЃРѕТЈ Касыймның Казан тәхетен дәгъваларга тырышуы табигый. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ турыда безгә берни РґУ™ билгеле түгел. РњРѕРЅС‹ чыганакларның булмавы Т»У™Рј Хәлил ханның тәхеттә аз утыруы белән аңлатырга РјУ©РјРєРёРЅ. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, Касыйм тәхеткә РґУ™РіСЉРІР° РёС‚У™СЂРіУ™ РґУ™ өлгермичә калган. Хәлилнең үлеме СЏРЅУ™ тәхеткә кемне мендерү мәсьәләсен РєУ©РЅ тәртибенә РєСѓСЏ, Т»У™Рј Касыйм Казан ханы булырга үзенең хакы барлыгын белдерә. Касыйм белән Р?Р±СЂР°Т»РёРј арасындагы тәхет өчен РєУ©СЂУ™С€ тарихи әдәбиятта өйрәнелмәгән; РЎ. Рњ. Соловьёв Т»У™Рј Р’. Р’. Вельяминов-Зернов кебек СЂСѓСЃ тарихчылары әлеге көрәшнең асылын Касыймның дәгъвасы белән түгел, У™ Габделмөэмин тарафдарларының оппозициясе белән бәйлиләр. Рќ. Рњ. Карамзин «Казан аксөякләре белән элемтәдә торган» Касыймның дәгъвасына У™Т»У™РјРёСЏС‚ Р±РёСЂСЃУ™ РґУ™, Касыйм белән Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ТЈ туганлык нисбәтенә игътибар итми, СѓР» Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ Касыймның Т—РёСЏРЅРµ (бертуганының улы) буларак түгел, У™ ТЇРіРё улы буларак телгә ала.
1460 елларда Казан ханлыгындагы фиркаләрнең юнәлешен, чыганакларда күрсәтелмәгәнгә, Р±РёРє авырлык белән генә ачыклап була. Нәселдәнлек омтылышларына Р±У™Р№Р»У™Рї карасак, Р±Сѓ төркемнәрнең асылын күпмедер күзалларга РјУ©РјРєРёРЅ. Казаннан читтә СЏС€У™РІРµ сәбәпле, Касыйм солтанның тәхеткә хокукын формаль рәвештә генә таныганнар; әлбәттә, аңардан РґУ™ТЇР»У™С‚ идарәсендә ниндидер яңалык та көтүчеләр булган. У? менә Р?Р±СЂР°Т»РёРј солтан РєТЇР· алдында, СѓР» Казан ханлыгындагы көндәлек вазгыять белән яхшы таныш; андый кешене тәхеттән ваз кичтерү дәүләттәге тәртипләрдән зыян күрүчеләргә Т»У™Рј, ерактан килгәнгә Казан эшләрендә тәҗрибәсез булган өлкән яшьтәге кеше тәхеткә менгән очракта, үзләренә файда көтүчеләргә генә РєРёСЂУ™Рє була. Р?Р±СЂР°Т»РёРј тирәсенә, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, РњУ™С…РјТЇРґ Т»У™Рј Хәлил ханнар вакытында РёР» тоткан кешеләр җыелган. Алар өчен даимилек, тотрыклылык РјУ©Т»РёРј була. У? чит илдән килгән ханның РЅРёРЅРґРё СЃУ™СЏСЃУ™С‚ үткәрергә җыенуын кайдан беләсең? Касыймның тәхеткә менүен СЃУ™СЏСЃРё үзгәрешләр көтеп, шуның нәтиҗәсендә хакимияткә килергә омтылучылар яклаган. Аннары СЏТЈР° хан, тәхеткә менгән очракта, аларга бурычлы РґР° булачак Р±РёС‚ әле. Вельяминов-Зернов фикеренчә, Р?Р±СЂР°Т»РёРјРіР° каршы кыерсытылган Р±У™РєР»У™СЂ күтәрелә[36 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – РЎ. 53.]. У?лбәттә, СЏТЈР° гына тәхеткә менгән Р?Р±СЂР°Т»РёРјРЅС‹ТЈ кемнәрнедер кыерсытырга өлгерүенә ышануы кыен, шулай РґР° моңарчы тәхеттән читкә тибәрелгән көчләрнең хакимияткә омтылуы чынбарлыкка туры РєРёР»У™. Габделмөэмин тарафдарларының азлыгы фиркаләрнең социаль СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂ аркасында түгел, У™ С€У™С…СЃРё мөнәсәбәтләргә бәйле рәвештә оешуына ишарә РёС‚У™. Казан җәмгыятенең югары катлавындагы каршылыкларны социаль СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂ белән тирән итеп аңлатырга бернинди нигез СЋРє.
Касыйм солтанның Казан тәхетенә дәгъвасын сылтау итеп, рус хөкүмәте ханлык эшләренә тыкшына башлый. Башта руслар бик сак эш итә, янәсе, алар тәхеткә хокукы булган Касыймны гына яклыйлар, әмма тиздән күршеләрнең чын нияте ачылып, эш сугышка барып җитә.
Русиядә удел кенәзе булып хезмәт иткән Касыйм солтан Казан тәхетен дәгъва иткәндә, үз гаскәрләренә таяну өстенә, рус хөкүмәтеннән дә ярдәм ала. Мишәр биләмәләрендә әллә ни хәрби көче булмаганлыктан, ул Мәскәү хөкемдарыннан үз карамагына гаскәр бирүен үтенә. Рус хөкүмәте дәгъвачыга булышырга һәм шуның белән Казан ханлыгының эчке эшләренә тыкшынырга кирәк дип таба…
Суздаль янындагы җиңелүдән СЃРѕТЈ шактый вакыт үткән, СЂСѓСЃ дәүләте РёРЅРґРµ ныгыган була. XV гасыр дәвамында бөек СЂСѓСЃ дәүләте РёРЅРґРµ оешып Т—РёС‚У™. РњУ™СЂРєУ™Р·Рµ РњУ™СЃРєУ™ТЇ РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ РєУ©С‡У™СЏ. 1440 елларда без Василий Тёмныйны татар У™СЃРёСЂРµ итеп РєТЇСЂСЃУ™Рє, 1460 елларда РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетендә РёРЅРґРµ гайрәтле хөкемдар, РґР°Т»Рё идарәче Т»У™Рј бөек СЂСѓСЃ дәүләтен оештыручы утыра. РЈР», бөтен Р СѓСЃРёСЏРЅРµ берләштереп, РґУ©РЅСЊСЏРєТЇР»У™Рј сәясәттә үзенә лаек урын алырга омтыла. Бәхетсез Василий Тёмныйны алмаштырган Р?ван III хөкүмәте СЏТЈР° Т»У™Рј РєРёТЈСЂУ™Рє мәйданда үзенең эшчәнлеген җәелдерә. РЈР», тар-мар ителгәннән СЃРѕТЈ, яңадан ныгыган җитештерүче көчләргә таяна.
1462 елда тәхеткә утырган Р?ван III РЅРµТЈ Казан ханлыгына нисбәтле сәясәтенең агрессив булуы Р±РёРє тиз беленә. Касыйм солтанга булышу – Р±Сѓ сәясәтнең беренче адымы: егерме ел Р±СѓРµ Р СѓСЃРёСЏРґУ™ СЏС€У™РіУ™РЅ Т»У™Рј күпмедер РєТЇР»У™РјРґУ™ ТЇР· кешегә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ солтанга тәхет СЌР»У™РіУ™ калса, СЂСѓСЃ хөкүмәте, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, күрше мәмләкәтнең тормышына йогынты ясарга өметләнгәндер. Шушы вакыттан РњУ™СЃРєУ™ТЇ-Казан мөнәсәбәтләренең СЏТЈР° чоры башлана: РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан заманында казаннар русларга Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™Р»У™СЂ; РњУ™С…РјТЇРґ хан заманында РёРєРµ күршенең бер-берсенә мөнәсәбәте тигезләнеп, үзара тыныч яшиләр; Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан килгәч, руслар Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ РєТЇС‡У™, Т»У™Рј тагын СЃРёРєСЃУ™РЅ Р±РёС€ елдан СЃРѕТЈ Р±Сѓ Т»У©Т—ТЇРј Казан ханлыгының җимерелүе белән тәмамлана…
Р СѓСЃ хөкүмәтенең Казан ханлыгы эшләренә тыкшынуы әһәмиятсез тоелган тәхет дәгъваларын сылтау итсә РґУ™, бөек мәмләкәтчел сәясәткә барып тоташуын, әлбәттә, барысы РґР° аңлый. РќУ™РєСЉ менә шушы тыкшыну РёРєРµ РґУ™ТЇР»У™С‚ арасында сугыш башлануга СЃУ™Р±У™Рї була. Казанга каршы беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ корал РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ руслар әлеге сугыш дәвамында уңышлы Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™. Бу чакта әле русларның Казан ханлыгын яулап алырга омтылышы турында СЃТЇР· РґУ™ булырга РјУ©РјРєРёРЅ түгел. У?леге агрессив сәясәтнең асыл максаты егерме елдан СЃРѕТЈ гына ачыклана.
Русларның Казанга каршы булган беренче СЏРІС‹ кыюсыз Т»У™Рј шактый уңышсыз чыга. Касыймга булышу өчен бирелгән СЂСѓСЃ гаскәре казаннарның яхшы оешкан каршылыгына очрый. Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан, җиңел генә мәмләкәтнең көчләрен туплап, чит РёР» тыкшынучыларын куып Т—РёР±У™СЂУ™. Милли С…РёСЃР»У™СЂ күтәрелеше алдында оппозиция чарасыз кала – руслар көченә таяну Касыймга зарар гына китерә. Казан ханлыгы җирләренә аяк баскан СЂСѓСЃ гаскәрен казаннарның чирүе каршы ала, руслар хәтта Р?делне РєРёС‡У™СЂРіУ™ РґУ™ Т—У©СЂСЊУ™С‚ итми. Казаннарның өстенлеге шулкадәр була РєРё, СЂСѓСЃ гаскәре беренче очрашудан СЃРѕТЈ СѓРє РєРёСЂРµ борыла, Т»У™Рј шулай итеп аларның Р±Сѓ СЏРІС‹ уңышсыз төгәлләнә.
Тәхет өчен РєУ©СЂУ™С€ шулай тәмамлана. РўРёР·РґУ™РЅ РёРЅРґРµ дәгъвачы РґР° вафат була. Р›У™РєРёРЅ Казан хөкүмәте Касыйм артында торучы чын дошманын РёРЅРґРµ ачыклаган була Т»У™Рј сугышны дәвам РёС‚У™СЂРіУ™ карар кыла. РљУ©Р· җиткәнгә РєТЇСЂУ™ Р?Р±СЂР°Т»РёРј, РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° юнәлмичә, Казанга кайта. РЈР» кышын СЏСѓ чыга. Казаннар Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™СЂ өчен Галич шәһәрен сайлый. Казан чирүе, Галичның тирә-ягын яуласа РґР°, ныгытылган каланың үзенә бәреп керә алмый. Р СѓСЃ хөкүмәте Галич, Кострома, РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ, РњСѓСЂРѕРј кебек чик Р±СѓРµ шәһәрләренә гаскәр Т—РёР±У™СЂУ™. Галичтан руслар Казан ханлыгына кергән чирмеш җирләренә Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™Р»У™СЂ, авылларын талыйлар, яндыралар, кешеләрен үтерәләр. Карамзин Р±Сѓ турыда болай СЏР·Р°: «Россияннар бөтен тирә-СЋРЅСЊРЅРµ тар-мар итте; кешеләрне Т»У™Рј терлекләрне СЃСѓР№РґС‹; авылларны гына түгел, әсирлеккә ярамаган кешеләрне РґУ™ яндырды». Руслар Казанга СѓРє барып җитми, хәер, биек диварлы башкаланы алырга аларның көче РґУ™ булмый.
Чирмешләргә һөҗүм казаннарның Галич явына җавап рәвешендә оештырыла, һәм Карамзинның рус чирүе башлыгы турындагы сүзләре ирония булып яңгырый: «Сугышсыз гына бихисап кан коеп, ул җиңүче исеме белән илгә кайта».
Казаннар әҗәтле булып калмый. Чик буендагы рус шәһәрләренә каршы гаскәр җибәрелә. Төньяк юнәлештә алар аеруча уңышлы хәрәкәт итә: Галич ягында Юга елгасына кадәр барып җитәләр, Кичменга кальгасын алалар, Кострома ягында ике олысны яулыйлар. Көньяк юнәлештә уңыш азрак була: Түбән Новгород ягында Хуҗамбирде бәк әсирлеккә алына, Муром ягында да казаннарның һөҗүмен руслар кире кага.
Р?дел буенда әлеге сугышлар барганда, Хлыновтан С…У™СЂР±Рё отряд чыгып, Нократ буйлап Камага С‚У©С€У™ Т»У™Рј казаннарның тылында С…У™СЂУ™РєУ™С‚ РёС‚У™ башлый. Алар дәүләтнең эчендә СЃУ™ТЇРґУ™ корабларын талыйлар. Казан хөкүмәте, Нократ ушкуйникларын тар-мар РёС‚У™СЂ өчен, С‚У©РЅСЊСЏРєРєР° гаскәр җибәрергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. Казаннар Р±Сѓ эшне уңышлы башкара – Нократ краеның башкаласы Хлынов яулап алына, Т»У™Рј анда Казан калгае (наместник) билгеләнә. Русларның партизан отряды Кама буйлап У©СЃРєУ™ күтәрелә Т»У™Рј Вычегда аша әйләнеч СЋР» белән Устюг җиренә СЋРЅУ™Р»У™.
1469 елның язында СЂСѓСЃ хөкүмәте Казанга каршы беренче Р·СѓСЂ СЏСѓ оештырырга ниятли. Алар татар башкаласын Р?дел буйлап У©СЃС‚У™РЅ Т»У™Рј астан кыскычка алырга уйлыйлар. РЁСѓР» максат белән Устюгта Т»У™Рј РўТЇР±У™РЅ Новгородта РёРєРµ гаскәр җыела. Устюг чирүе Молома, Нократ, Кама буйлап төшеп, Казанга астан Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш була. У? РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ чирүе Р?дел буйлап югарыдан С…У™СЂУ™РєУ™С‚ РёС‚У™, У™РјРјР° Р±Сѓ РЅРёСЏС‚ гамәлгә ашмый. Р СѓСЃ чирүләре Казан янына аерым-аерым РєРёР»У™, Т»У™Рј аларның Т»У©Т—ТЇРјРµ РєРёСЂРµ кагыла. Р?. Р”. Р СѓРЅ җитәкчелегендәге РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ гаскәре Казанга 21 майда килеп Т—РёС‚У™. Алар Казан бистәсендә янгын чыгаралар Т»У™Рј, шуның белән чикләнеп, Р?делнең өскерәк агымында урнашкан РљРѕСЂРѕРІРЅРёС‡ атавына килеп урнашалар. Казаннар алар артыннан чирү Т—РёР±У™СЂУ™, Р»У™РєРёРЅ СѓР» дошманны тар-мар РёС‚У™ алмый. Руслар РґР°, Т»У©Т—ТЇРјРЅРµ яңартмыйча, РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° чигенә. Юлда аларга СЏРЅУ™ казаннар ябырыла. Устюг чирүенең кичегүе аркасында Р·СѓСЂ СЏСѓРЅС‹ТЈ нәтиҗәсе уңышсыз була. Ярослав кенәзләренең РєСѓР» астындагы Устюг чирүе Молома Нократка кушылган СЃСѓ юлында шактый тоткарлана. РЁСѓР» арада Казан хөкүмәте үзенең Хлыновтагы калгаеннан Устюг чирүенең хәрәкәте хакында С…У™Р±У™СЂ ала Т»У™Рј каршы торырга әзерләнә. Устюг СЏСѓРіРёСЂР»У™СЂРµ Казанга якынлашкач, аларны Казан корабларыннан торган флотилия каршы ала Т»У™Рј СЃСѓ өстендә сугыш була, Р±Сѓ – Казан ханлыгы тарихында СЃРёСЂУ™Рє күренеш. Р СѓСЃ елъязмачысы Р±Сѓ сугышны болай тасвирлый: В«Р?делдә устюжаннар Т»У™Рј бөек кенәзнең боярлары СЏСѓ чыкты; татарлар устюжаннарны Т»У™Рј Р±РѕСЏСЂ оланнарын Т—РёТЈРґРµ; шунда Микита Константиновичны (Ярослав кенәзләренең берсе) үтерделәр Т»У™Рј Юрло Плещеевны иптәшләре белән әсирлеккә алдылар»[37 - РџРЎР Р›. – Рў. IV. – РЎ. 149.].
Русларның бу сугышта ярты гаскәре юкка чыгарыла. Калганнар, бер көймәдән икенчесенә сикерә-сикерә (монда аеруча кенәз Ухтомский уңыш казана), көч-хәл белән котылып качып китә һәм, чолганыштан чыгып, Түбән Новгород чирүе белән кушыла.
РЎ. Рњ. Соловьёв СЏР·Р°: «Теркәлгән РґТЇСЂС‚ СЏСѓРґР°[38 - РЈР» РґТЇСЂС‚ СЏСѓ РґРёРї Касыйм солтан һөҗүмен, чирмешләргә каршы кышкы илбасарлыкны, Нократ ушкуйникларының талавын Т»У™Рј Устюг белән РўТЇР±У™РЅ Новгородтан Р·СѓСЂ СЏСѓРЅС‹ саный.] бернигә РґУ™ ирешелмәде (руслар тарафыннан): бөтен СЌС€ дошманның олысларын талаудан гыйбарәт булып, казаннар РґР° РјРѕТЈР° каршы РєСѓР» кушырып утырмады; Ярослав кенәзенең гаскәре кичергән югалтуларны Р СѓРЅРЅС‹ТЈ Казан бистәләрен яндыруы гына каплый алмады, СѓР» гына РґР° түгел, уңыш казаннар ягында калды, С‡У©РЅРєРё алар Нократны (Вятканы) буйсындырдылар»[39 - Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1416.].
Устюг отрядының РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ гаскәре белән кушылуын ишеткәч, СЂСѓСЃ кенәзе СЏСѓРіРёСЂР»У™СЂРЅРµ яңадан коралландыра, азык Т»У™Рј кием белән С‚У™СЌРјРёРЅ РёС‚У™ РґУ™ Казанга СЏРЅУ™ Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™СЂРіУ™ боера. Гаскәрне Т—РёС‚У™РєР»У™СЂРіУ™ бөек кенәзнең борадәрләре Юрий белән Андрей РєРёР»У™. РђРІРіСѓСЃС‚ ахырында Т»У©Т—ТЇРј башлана, У™ 1 сентябрьгә руслар Казанны чолгап ала, Р»У™РєРёРЅ тиздән солых турында СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇР»У™СЂ башланып, РёРєРµ СЏРє та килешүгә ирешә. Р СѓСЃ тарихчыларының әйтүенчә, «Үзенең Р·СѓСЂ бәлагә калуын күреп, Р?Р±СЂР°Т»РёРј килешергә У©РЅРґРё башлый»[40 - Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1416–1417.]. У?РјРјР° солыхны казаннар гына теләгән РґРёРї У™Р№С‚ТЇ дөрес булмас. Кара РєУ©Р·РЅРµТЈ борын төбендә булуы Т»У™Рј Казан янында озакка калу русларга РґР° сугышчан РґУ™СЂС‚ У©СЃС‚У™РјРё, Т»У™Рј алар «Казан белән тизрәк сугыш мөнәсәбәтләрен У©Р·У™СЂРіУ™ теләгәннәр, С‡У©РЅРєРё аларның игътибарын Р±ТЇС‚У™РЅ, әһәмиятлерәк мөнәсәбәтләр җәлеп РёС‚У™; Литва кенәзе Казимир Алтын РЈСЂРґР° ханы У?С…РјУ™Рґ белән бәйләнешкә керә»[41 - Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1417.].
Солых шартлары СЂСѓСЃ хөкүмәтен канәгатьләндерә – СѓР» «бөек кенәзнең Т»У™Рј воеводаларның ихтыяры белән» урнаша. РЎ. Рњ. Соловьёв болай РґРёРї СЏР·Р°: «Бу ихтыярның РЅРёРґУ™РЅ тәшкил булуын без белмибез, ханның 40 ел тупланган У™СЃРёСЂР»У™СЂРЅРµ РєРёСЂРµ кайтаруы гына РјУ™РіСЉР»ТЇРјВ»[42 - Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1417.]. Шулай итеп, СЂСѓСЃ хөкүмәтенең сугыш максаты ачыклана: СѓР» казаннарга У™СЃРёСЂ төшкән СЂСѓСЃ кешеләрен коткарырга тели. Казан коллар сату белән шөгыльләнә, аларны Сарай Т»У™Рј Төркестан базарларына озаталар. Коллар базарында РёТЈ С‚У©Рї товар СЂСѓСЃ У™СЃРёСЂР»У™СЂРµ, аеруча хатын-кызлар була, боларны С…У™СЂУ™Рј йортлары (гаремнар) өчен сатып алганнар. Казан ханлыгы СЏС€У™ТЇ дәверендә СЂСѓСЃ хөкүмәте христианнарны коллыкка сатуны туктатырга омтыла. ТєУ™Рј РёРєРµ РґУ™ТЇР»У™С‚ арасындагы беренче Р·СѓСЂ бәрелештә ТЇРє үзенең шушы таләбен җиткерә. У?РјРјР° коллыкка алу тукталмый, С‡У©РЅРєРё СѓР» илнең икътисади тормышында Р·СѓСЂ әһәмияткә РёСЏ булган: алар алпавытлар хуҗалыгында түләүсез эшләгәннәр, С€У™Т»У™СЂ кешеләренең өйләрендә Т»У™Рј СЃУ™ТЇРґУ™-сәнәгать кярханәләрендә хезмәтче булып торганнар. У?СЃРёСЂР»У™СЂРґУ™РЅ РєТЇР±СЂУ™Рє кара СЌС€ эшләтсәләр РґУ™, һөнәрчеләрнең бәһасе югары Р№У©СЂРіУ™РЅ. Казан дәүләтенең СЃУ™ТЇРґУ™ Т»У™Рј сәнәгатькә корылган икътисады күпсанлы У™СЃРёСЂР»У™СЂРіУ™ ихтыяҗ кичерә. Сәнәгатьне үстерү өчен татар халкы арасында ирекле эшче куллар җитми Т»У™Рј икътисади тормыш өчен чит илдән яуланган тоткыннарның эшләве котылгысыз бер шартка әверелә. Р СѓСЃ хөкүмәте Р±Сѓ күренеш белән даими РєУ©СЂУ™С€У™, Т»У™Рј РёРєРµ РґУ™ТЇР»У™С‚ арасындагы мөнәсәбәтләрдә әлеге С…У™Р» үзен Р±РёРє нык сиздерә.
Казан белән руслар арасындагы солых сигез ел саклана. 1478 елның февралендә казаннар Хлыновка каршы сугыш хәрәкәте җәелдерә. У? Р?ван III хөкүмәтенең нияте аны РњУ™СЃРєУ™ТЇ дәүләтенә кушу була, шуңа РєТЇСЂУ™ Казанга каршы сугыш башларга сылтау табыла. РЎ. Рњ. Соловьёв билгеләп үткәнчә, В«Р?оанн РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ тәмам буйсындырып, коралын көнчыгышка юнәлдерергә җай чыккач кына, Казан солыхны боза»[43 - Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1418.]. Чыннан РґР°, сугышның РЅУ™РєСЉ менә РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ Т—РёТЈРіУ™РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ башлануында очраклылыкка ышануы кыен, шуңа РєТЇСЂУ™ солыхны Казан ханы бозган РґРёРї түгел, У™ үзенә җайлы вакытта сугышны СЂСѓСЃ хөкүмәте башлаган РґРёРї У™Р№С‚ТЇ урынлырак булыр.
1478 елның язында СЂСѓСЃ гаскәре Р?дел буйлап Казанга С‚У©С€У™, Р»У™РєРёРЅ тиздән бернинди нәтиҗәсез РєРёСЂРµ борыла: «Көчле давыл Т»У™Рј яңгыр Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™СЂРіУ™ комачаулый», – РґРёРї СЏР·Р° Соловьёв[44 - Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1418.]. Билгеле, СЏСѓ яхшы оештырылган булса, Р°ТЈР° бернинди давыл РґР°, яңгыр РґР° комачау итмәс РёРґРµ. Көчле зилзилә, Р?делдә С…У™СЂР±Рё РєУ©Р№РјУ™Р»У™СЂРЅРµ аударып, русларны азык-төлектән РјУ™С…СЂТЇРј иткән РґРёРї фаразларга РјУ©РјРєРёРЅ, СѓР» очракта руслар Казанны камый алмыйча чигенгәннәрдер. У?леге СЏСѓ вакытында Нократ Т»У™Рј Устюг ушкуйниклары Кама буйларында илбасарлык РёС‚У™. Р СѓСЃ чыганакларында язылганча, хан СЏРЅУ™ бөек кенәз ихтыярындагы солыхка СЂРёР·Р° була[45 - * Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ С€У™Т—У™СЂУ™СЃРµ С‚У©РіУ™Р» бирелмәгән, СѓР» Туктамыш белән бер нәселдән булса РґР°, Р?чкиле РҐУ™СЃУ™РЅ улы була. – РўУ™СЂТ—.Р СѓСЃСЃРєРёР№ Временник. – II. – РЎ. 142.], Р»У™РєРёРЅ РјРѕТЈР° РЎ. Рњ. Соловьёв болай өсти: В«У?леге ихтыяр тагын безгә билгесез булып кала»[46 - Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1418.]. Уңышсыз яудан СЃРѕТЈ руслар үзләренә ниндидер аерата файдалы шартлар куйган РґРёРї уйларга нигез СЋРє, билгеле. Шунысы гына РјУ™РіСЉР»ТЇРј: СЂСѓСЃ хөкүмәте өчен Р±Сѓ СЏСѓ РґР° бернинди нәтиҗәсез тәмамлана.
Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан 1479 елда ТЇР»У™. РђРЅС‹ТЈ РёРєРµ хатыныннан: Фатыйма ханәштән У©С‡ улы – Гали, Ходайкол Т»У™Рј Мәлик РўР°Т»РёСЂ, Нурсолтан ханәштән (РјУ™СЂС…ТЇРј Хәлил хатыныннан) РёРєРµ улы – РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ белән Габделлатыйф кала. Болардан башка аның тагын берничә кызы була. Шуларның РјУ™С€Т»ТЇСЂРµ – Гәүһәршад. Р?Р±СЂР°Т»РёРј үлгәч, тол калган хатыны Нурсолтан Кырым ханы Миңле Р“У™СЂУ™Р№РіУ™ РєРёСЏТЇРіУ™ чыга Т»У™Рј Бакчасарайга РєРёС‚У™. Казан белән Кырым арасындагы СЃУ™СЏСЃРё, РјУ™РґУ™РЅРё Т»У™Рј икътисади багланышлар турында сөйләүче Р±Сѓ вакыйга РёРєРµ арадагы элемтәләрне тагын РґР° ныгытып Т—РёР±У™СЂУ™ Т»У™Рј, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ РјУ©Т»РёРј СЃУ™СЏСЃРё вакыйгалар китереп чыгарганлыктан, аның әһәмиятен икърар итмичә ярамый. У?РЅРёСЃРµ белән бергә Габделлатыйф солтан РґР° Кырымга ТЇРіРё әтисе йортына РєРёС‚У™.
Олуг Мөхәммәд нәселеннән булган Казан ханнарының шәҗәрәсе:*
Гали хан. Рус тарафдарларының көчәюе
1480 елларда Казан аксөякләренең РёРєРµ фиркагә бүленүе тәмам ачыклана. Габделмөэмин төркеме РёРЅРґРµ 60 нчы елларда СѓРє Казан кешеләре арасында бердәмлек булмавын РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. Р›У™РєРёРЅ СѓР» дәвер вакыйгаларын җентекләп тасвирларлык чыганаклар җитенкерәмәгәнлектән, без Казанда СЃУ™СЏСЃРё төркемнәр 1460 елларда барлыкка килгән РґРёРї өзеп У™Р№С‚У™ алмыйбыз. 80 нче елларда бүленеш РёРЅРґРµ шактый тирәнәеп, ярылып ята башлый, РёРєРµ төркемнең РґУ™ омтылышлары С‚У©РіУ™Р» бер рәвеш ала. Ачыктан-ачык РєУ©СЂУ™С€ башлануга, 60 нчы еллардагы кебек ТЇРє, хан тәхетен Р±ТЇР»У™ алмау СЃУ™Р±У™Рї була. Бер тараф Фатыйма улы Галине хан РґРёРї игълан РёС‚У™, икенче тараф хан итеп Нурсолтан улы РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ РєСѓСЏСЂРіР° тели.
РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ тирәсенә Р СѓСЃРёСЏ белән тынышып СЏС€У™ТЇ тарафдарлары туплана, болары, – РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, руслар белән алыш-биреш Р№У©СЂС‚У™ торган СЃУ™ТЇРґУ™ капиталы әһелләре. Гали хан тарафдарлары РёСЃУ™ нугай татарлары ярдәменә таяна, алары, ихтимал, Урта РђР·РёСЏРіУ™ СЃУ™ТЇРґУ™ җепләре белән Р±У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ була. Русларны әсирлеккә алып, Шәрык базарларына илтеп сатуны кәсеп иткән Р±Сѓ төркем Р СѓСЃРёСЏ белән сугышырга омтыла, У™ мондый С…У™Р» ТЇР· нәүбәтендә русларның дошманлыгын арттыра.
РҐУ™СЂР±Рё көчкә, аерым алганда, нугай татарлары ярдәменә таянган Шәрык СЃУ™ТЇРґУ™СЃРµ фиркасе хан итеп Галине – тәхетнең кануни варисын утырта. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРіУ™ Казан мәмләкәтеннән РєРёС‚У™СЂРіУ™ туры РєРёР»У™. Р СѓСЃ СЃУ™ТЇРґУ™СЃРµ фиркасе СѓРЅ яшьлек солтанны, Кырымга У™РЅРёСЃРµ янына Т—РёР±У™СЂРјРёС‡У™, Р СѓСЃРёСЏРіУ™ бөек кенәз канаты астына озата. Р СѓСЃ хөкүмәте РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ ачык чырай белән каршы ала, аны тәхеткә менгерергә СЏСЂРґУ™Рј РІУ™РіСЉРґУ™ итә… Солтан Р СѓСЃРёСЏРґУ™ кала, Р°ТЈР° идарә РёС‚ТЇ өчен Кошира шәһәрен уделга Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ.
Р СѓСЃ хөкүмәте сугышны 1482 елда башларга җыена: РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° чит РёР» инженерлары белән бергә туплар җибәрелә, аларның башында атаклы Аристотель Фиораванти тора; гаскәр Владимир шәһәренә туплана, СЏСѓРіР° Р?ван III ТЇР·Рµ РґУ™ барырга әзерләнә. РўРёРє сугыш булмыйча кала – Казан хөкүмәте тынычлыкны саклау турында СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇР»У™СЂ башлап Т—РёР±У™СЂУ™[47 - РџРЎР Р›. – Рў. VI. – РЎ. 234.].
1482–1487 еллардагы вакыйгалар турында рус елъязмалары бернәрсә дә сөйләмиләр, ләкин бу бушлык разряд кенәгәләрендә теркәлгән мәгълүматлар белән тулыландырыла ала.
Бу чыганак Карамзин тарафыннан өлешчә файдаланыла. РЈР» Бекетовның разряд кенәгәсенә таяна[48 - Р?стория государства Р РѕСЃСЃРёР№СЃРєРѕРіРѕ. – Рў. VI. – РџСЂРёРј. 269.], У™ Соловьёв РёСЃУ™ Тышкы эшләр министрлыгының РњУ™СЃРєУ™ТЇ архивында сакланган разряд кенәгәсеннән өзек күчерә[49 - Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – Рў. V. – РџСЂРёРј. 99.]. Р›У™РєРёРЅ әлеге чыганакның бәһасен РёТЈ беренче булып аңлаган кеше – Вельяминов-Зернов. РђРЅС‹ТЈ карамагында Башмаковның тагын бер разряд кенәгәсе була. Вельяминов-Зернов СЏР·Р°: В«У?РіУ™СЂ РґУ™ Р?лһам (СЏРіСЉРЅРё Гали хан) дәверендәге Казан турында РєСѓР» астыбызда безгә РјУ™РіСЉР»ТЇРј елъязмалардан С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ Т»У™Рј Герберштейн язмасы гына булса, без әлеге дәвер Казан ханлыгы тарихының РёТЈ караңгы өлешен тәшкил РёС‚У™ РґРёРї кыю рәвештә У™Р№С‚У™ алыр идек. Р›У™РєРёРЅ РјРѕТЈР° кадәр тиешле игътибарга алынмаган тагын бер чыганак бар әле. РњРёРЅ разряд кенәгәләрен РєТЇР·РґУ™ тотам. Башмаковның разряд кенәгәсендәге мәгълүмат 1484 Т»У™Рј 1487 еллар арасындагы өзеклекне яхшы СѓРє тулыландыра[50 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – I. – РЎ. 170, 173.].
Бу елларда СЂСѓСЃ хөкүмәте Казан ханлыгының эчке эшләренә туктаусыз тыкшына Т»У™Рј, икътисади максатлары ТЇР·РіУ™СЂТЇРіУ™ С‚У™ТЈРіУ™Р» рәвештә, әле бер, әле икенче фиркагә С…У™СЂР±Рё СЏСЂРґУ™Рј РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. 1484 елда Казанда, РњУ™СЃРєУ™ТЇ гаскәре булышлыгына таянып, СЂСѓСЃ партиясе өстенлеккә ирешә; Гали хан тәхеттән төшерелә, Т»У™Рј хан итеп РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ игълан ителә. Р›У™РєРёРЅ уналты яшьлек хан исеменнән СЌС€ йөртүче СЏТЈР° С…У©РєТЇРјУ™С‚ булдыксыз булып чыга. Шәрык фиркасе СЏРЅУ™РґУ™РЅ рухланып РєРёС‚У™, Т»У™Рј хәтта СЂСѓСЃ хөкүмәте РґУ™ аны якларга РєРёСЂУ™Рє таба: нәүбәттәге 1485 елда СѓРє РњУ™СЃРєУ™ТЇ дәүләте Казанның элеккеге хөкүмәтен кайтарырга карар Р±РёСЂУ™ Т»У™Рј шул максат белән гаскәрен Т—РёР±У™СЂУ™. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ Казаннан РєРёС‚У™СЂРіУ™ мәжбүр була, тәхеткә тагын Гали хан РєРёР»У™. Шуннан СЃРѕТЈРіС‹ 1486 ел турында СЂСѓСЃ елъязмалары Р±РёРє каршылыклы мәгълүмат Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ – аларда ханнарның исемнәре буталган. Казанда 80 нче елларның уртасы ватандашлар сугышы белән СѓР·СѓС‹ аермачык. Бу сугышларга СЂСѓСЃ гаскәрләре РґУ™ катнаша. Р СѓСЃ хөкүмәте, вазгыятьне үзенә файдалы СЏРєРєР° үзгәртергә омтылып, Казанга еш кына гаскәрләрен
җибәрә. Фиркаләр көрәшендә әле бер тараф, әле икенчесе өскә чыга, рус чыганакларында аның кайбер вакыйгалары гына телгә алынган. 1486 елда Казандагы рус партиясе үзенең дошманнарын һәм Шәрык фиркасенең тәхет дәгъва итүчесен Мәскәүгә сөрмәкче була, ләкин Шәрык фиркасе каты каршылык күрсәтә һәм хәтта хөкүмәтне бәреп төшерә яза; Казан хөкүмәте, «саклану өчен» дип, рус гаскәрен чакыра һәм хакимиятен шуның булышлыгы белән генә ныгытуга ирешә.
1487 елның язында Казанга русларның икенче зур явы килә. Гали ханның дошман чирүен тоткарларга тырышуы уңышсыз тәмамлана – 18 майда руслар башкаланы камый башлый. Камау вакытында казаннарның гаскәрләре даими рәвештә шәһәрдән чыгып каршы һөҗүм итәләр, Галигази бәкнең арка якта калган атлы чирүе дә русларга зур зыян сала. Руслар, Галигазине тар-мар иткәннән соң гына, Казанны тыгыз кыршау белән чолгый алалар. Каланы саклаучылар арасында бердәмлек булмый, рус партиясе солых килешүе төзүне таләп итә. Герберштейн әйтүенчә, Гали ханны казаннар үзләре тәхеттән төшереп, русларга тапшыралар. 9 июль көнне шәһәр капкалары ачыла, һәм рус гаскәре Казанга керә.
Гали ханны, хатыннары, У™РЅРёСЃРµ Фатыйма, энеләре Мәлик РўР°Т»РёСЂ РІУ™ Ходайкол Т»У™Рј сеңелләре белән бергә кулга алып, Р СѓСЃРёСЏРіУ™ озаталар. Тәхеткә СЏРЅУ™РґУ™РЅ РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ куялар. Шәрык партиясенең күренекле әһелләре җәзалана. Р СѓСЃ хөкүмәте РёСЃУ™ ханның гаиләсе белән ТЇР·Рµ теләгәнчә СЌС€ кыла. Гали хан хатыннары белән Вологдага сөрелә. 1480 елда Р СѓСЃРёСЏРіУ™ хезмәткә килгән РҐР°Т—Рё Р“У™СЂУ™Р№ улы РҐУ™Р№РґУ™СЂ солтан РґР° шунда сөргендә була[51 - РџРЎР Р›. – Рў. VI. – РЎ. 35.]. Фатыйма ханәш, солтаннар Т»У™Рј ханәкәләр Белозерск өлкәсенә – әллә кайдагы Карголом шәһәрчегенә сөреләләр.
Гали ханның язмышы күрше мөселман мәмләкәтләрен борчуга сала. Казандагы хакимият үзгәрешенең СЃУ™ТЇРґУ™ багланышларына зыян китерү ихтималын уйлап, Нугай билеге РґУ™, Себер ханлыгы РґР° Гали ханны тәхетеннән РјУ™С…СЂТЇРј РёС‚ТЇРіУ™ катгый ризасызлыкларын белдерә. Себер ханы Р?Р±У™Рє РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкемдарына менә РЅУ™СЂСЃУ™ язган: «Син РјРёТЈР° кардәш: РјРёРЅ – мөселманнар хакиме, У™ СЃРёРЅ – христианнарныкы. Минем белән РґСѓСЃ СЏС€У™СЂРіУ™ телисеңме? Рнем Гали ханны кайтарып Т—РёР±У™СЂ. РђРЅС‹ тоткын итеп асраудан СЃРёТЈР° РЅРё файда? РђРЅС‹ТЈ белән килешүләр С‚У©Р·ТЇРµТЈРЅРµ, Р°ТЈР° хәерхаһлык РІУ™ дуслык РІУ™РіСЉРґУ™ РёС‚ТЇРµТЈРЅРµ онытма»[52 - Карамзин Рњ. Рќ. Р?стория государства Р РѕСЃСЃРёР№СЃРєРѕРіРѕ. – Рў. VI. – РџСЂРёРј. 278.]. Нугай хөкүмәте, катгый ризасызлык белдерү белән бергә, СЃУ™ТЇРґУ™ элемтәләрен җиңеләйтү юнәлешендәге икътисади таләпләрне РґУ™ РєСѓСЏ: СѓР», нугай СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРµ Р СѓСЃРёСЏРіУ™ ирекле кереп Р№У©СЂРё алсыннар, товарлары өчен тамга хакы С‚ТЇР»У™РјРёС‡У™ генә чик аша СѓР·Р° алсыннар, РґРё. Р СѓСЃ хөкүмәте Гали ханны кайтарып Т—РёР±У™СЂТЇ турында уйламый РґР°. У?РіУ™СЂ Себер хөкүмәте Гали ханның тарафдарлары булган Казан мөһаҗирләрен (алар Казанга Т»У©Т—ТЇРј әзерләгәннәр) җәзаласа, СЃУ™ТЇРґУ™ бәйләнешләрен урнаштырырга ризалыгы бар икәнен У™Р№С‚У™. Т®Р· таләбен РєУ©С‡У™Р№С‚ТЇ өчен, СЂСѓСЃ хөкүмәте нугай илчеләренең берсен кулга ала.
Ханның гаиләсе мәңгегә әсирлектә кала. Гали хан Вологдада ТЇР»У™. РЈР» үлгәч, аның бер хатынын азат итеп, йола буенча, РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРіУ™ РєРёСЏТЇРіУ™ Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ. Фатыйма ханәш белән Мәлик РўР°Т»РёСЂ солтан Карголомда вафат булалар. Мәлик РўР°Т»РёСЂРЅС‹ТЈ улларына Василий Т»У™Рј Фёдор исемнәре кушып чукындыралар. Фёдор Мелик-Тагирович 1531 елда РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ шәһәрендә калгай (наместник) булып тора. Ходайкол солтан СЂСѓСЃ әсирлегендә ТЇСЃУ™, соңрак РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ китерелә Т»У™Рј шунда азатлык ала. РЈР» 1505 елда чукына, Пётр Р?брагимович исемен алып, бөек кенәз Василийның сеңлесе Евдокия Р?вановнага У©Р№Р»У™РЅУ™. 1523 елда вафат була, Т—У™СЃУ™РґРµ РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ Архангел соборына җирләнгән… Ходайколның РёРєРµ кызына РґР° Анастасия исемен кушалар. Шуларның өлкәне кенәз Фёдор Михайлович Мстиславскийга, кечесе кенәз Василий Васильевич РЁСѓР№СЃРєРёР№РіР° РєРёСЏТЇРіУ™ чыга. Рђ. Рџ. Мстиславскаяның улы Р?ван Фёдоровичның кызы Анастасия Р?вановна Симеон Бекбулатович исеме белән чукынган элекке Касыйм ханы Саин Булатның хатыны була. У? Рђ. Рџ. Шуйскаяның кызы Марфа Васильевна кенәз Р?ван Дмитриевич Бельскийга РєРёСЏТЇРіУ™ чыга. Опричнина дәверендә Казан ханнарының туруннары үзләренең затлы нәселдән булулары аркасында әһәмиятле роль уйнаган. «Земщина» РґР° Р±ТЇС‚У™РЅ СЂСѓСЃ кенәзләре арасында Р?ван IV аларны беренче урынга РєСѓСЏ. Симеон Бекбулатович «бөтен Р СѓСЃСЊРЅС‹ТЈ падишаһы» («царь всея Р СѓСЃРёВ») итеп билгеләнә, У™ кенәзләр Р?. Р¤. Мстиславский Т»У™Рј Р?. Р”. Бельский боярлар сыйфатында земщина белән җитәкчелек РёС‚У™Р»У™СЂ.
Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан токымының Р СѓСЃРёСЏРґУ™РіРµ С€У™Т—У™СЂУ™СЃРµ:
II бүлек
Рус кулы астында
(1487–1521)
РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ
РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ чит РёР» гаскәрләре көче белән хан тәхетенә утыртылгач, Казан ханлыгының Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ Т—РёТЈТЇР»У™СЂРµ белән башланып киткән РёТЈ РіТЇР·У™Р» чоры тәмам була. Р?кенче чор – СЂСѓСЃ партиясе хакимлеге, чит мәмләкәткә бәйлелек дәвере башлана. Р СѓСЃ хөкүмәте ТЇР· максатына ирешә: Казан алынып, анда руслар теләгән тәртипләр Т»У™Рј хакимият урнаштырыла. Карамзин болай СЏР·Р°: В«Р?оанн догалар укырга, чаң кагарга кушты Т»У™Рј, әтисе Василий Тёмный У™СЃРёСЂ төшеп, РєТЇР· яшьләре С‚ТЇРєРєУ™РЅ РњУ™РјУ™С‚ТЇРє патшалыгын буйсындырганы өчен, күңеле нечкәреп, РєТЇРєРєУ™ рәхмәтләр укыды». Т–РёТЈТЇ хөрмәтенә Р?ван III «Болгар кенәзе» РґРёРіУ™РЅ титул ала. Казанга ясак С‚ТЇР»У™Рї торулар бетерелә. Татар РёР·ТЇРµ астыннан чыгарга тырыша торгач, Р?ван III 1480 елда Сарай ханнарына бәйлелектән котылган була РёРЅРґРµ. РЈР» Казан ханнарына бәйлелектән РґУ™ котылу җаен эзли Т»У™Рј 1487 елда Р±Сѓ максатына РґР° ирешә.
РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзе Казан ханына буйсынып Т»У™Рј ясак С‚ТЇР»У™Рї торучыдан мөстәкыйль Т»У™Рј бәйсез хөкемдарга У™Р№Р»У™РЅУ™. Казан хөкүмәте РёРєРµ СЏРєРЅС‹ТЈ РґР° СЂУ™СЃРјРё тигезлеген таный. Моннан СЃРѕТЈ РёРЅРґРµ РёРєРµ хөкемдар РґР°, хат алышканда, бер-берсен «борадәр» РґРёРї атый башлый. Хан «бөтен Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ бөек кенәзе борадәрем Р?ван Васильевичка РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ түбәнчелек белән мөрәҗәгать РёС‚У™В» РґРёРї СЏР·СЃР°, бөек кенәз «борадәрем РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ патшага бөек кенәз Р?ван түбәнчелек белән мөрәҗәгать РёС‚У™В» РґРёРї җавап биргән…
Р СѓСЃ тарихчылары Р?ван III РЅРµТЈ РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРіУ™ булган йогынтысын купайтып РєТЇСЂСЃУ™С‚У™Р»У™СЂ Т»У™Рј, РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ бөек кенәзнең куштаны РґРёРї атап, РёРєРµ патша арасындагы мөнәсәбәтләрнең СЋСЂРёРґРёРє ягын түгел, У™ С…У™Р»-әхвәлнең фактик ягын РєТЇР·РґУ™ тоталар. Соловьёв әйткәнчә: «Мөхәммәд У?РјРёРЅРЅРµТЈ РњУ™СЃРєУ™ТЇ бөек кенәзенә булган буйсынулы хәле аларның ярлык-грамоталарында Т»РёС‡ С‚У™ күренми. Тышкы яктан тигезлек сакланса РґР°, Р?оанның РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРіУ™ хатлары боерык рәвешендә язылган»[53 - Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1419.]. ТєУ™Рј СѓР» фикеренә дәлил итеп СЂСѓСЃ хөкүмәтенең ханга мондый мөрәҗәгатен РёСЃРєУ™ төшерә: «Син Казанда Т»У™Рј ТЇР·РµТЈРЅРµТЈ барлык Т—РёСЂРµТЈРґУ™ Т»У™РјРјУ™ кешеләреңә җиткерсәң иде…» Т». Р±. Р›У™РєРёРЅ мондый СЏР·Сѓ алымын без Т»РёС‡ С‚У™ боерык РґРёРї атый алмыйбыз, биредә СѓР» теләк булып яңгырый: Казан ханлыгында ТЇР· фәрманын белдерергә мөмкинлеге булмагач, чит РёР» хөкүмәте ханнан шуңа С‚У™ТЈРіУ™Р» әмер Р±РёСЂТЇРЅРµ үтенә.
Р?РєРµ хөкүмәтнең үзара акча мөнәсәбәтләре турында фикер йөрткәндә, РЎ. Рњ. Соловьёв тагын РґР° зуррак төгәлсезлекләр Т—РёР±У™СЂУ™: «Казан олысларына РњУ™СЃРєУ™ТЇ казнасы файдасына салым салынып, аны РњУ™СЃРєУ™ТЇ чиновниклары җыя торган булган; РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ ниндидер Фёдор Киселёвның, артык салым җыеп, Цивиль кешеләрен кыерсытуы турында бөек кенәзгә зарлана»[54 - Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1419.]. Чынлыкта РёСЃУ™ дипломатик хатларда Казан олысларыннан РњУ™СЃРєУ™ТЇ казнасына җыелган ниндидер салымнар турында түгел, У™ тамга хакы (таможенная пошлина) турында СЃТЇР· бара. Чик буендагы СЂСѓСЃ чиновниклары Нижнийда Т»У™Рј РњСѓСЂРѕРјРґР° казаннардан билгеләнгән Р±У™СЏР»У™СЂРіУ™ караганда артыграк хак таләп иткәннәр, Т»У™Рј шушы С…У™Р» Цивиль кешеләрен, СЂСѓСЃ шәһәрләренә кермичә, ТЇР· товарлары белән РјРѕСЂРґРІР° Т»У™Рј чирмеш Т—РёСЂР»У™СЂРµ аша йөрергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ иткән.
Тыштан тигез Т»У™Рј бер-берсеннән бәйсез РёРєРµ патша ТЇР· мөнәсәбәтләрен шартнамәләр аша РєУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРЅУ™СЂ Т»У™Рј шул килешүне антлар белән беркеткәннәр. У?леге ант РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ СЂСѓСЃ авторларына тарихи фактларны бозып күрсәтергә шулай СѓРє сылтау булып тора. Казан хөкүмәте бөек кенәз каршында түгел, У™ шартнамәнең үзенә тугрылыклы булу турында ант РёС‚У™. Р?РєРµ РґУ™ТЇР»У™С‚ арасында шартнамә төзегәндә, СЂСѓСЃ патшасының РґР° ТЇР· чиратында ант биреп С‚У™СЂРµ ТЇР±ТЇРµ РјРѕРЅС‹ раслый.
Русларның күршеләренә булган йогынтысы шактый үзгәреп торган, вакыт-вакыт бу йогынты бик көчәеп китеп, кайбер ханнарның чыннан да бөек кенәз куштаннарына әверелгәнен раслаган. Казан ханлыгы тарихының икенче дәвере тулысы белән диярлек хәттин ашкан рус йогынтысы астында узып, хакимият рус партиясе кулында булган.
Мәскәү белән Казан арасындагы мөгамәләләрне билгели торган килешүләр бу чорда, гадәттә, өч маддәдән – шарттан гыйбарәт: Казан хөкүмәте 1) Русиягә каршы сугышмаска; 2) бөек кенәз ризалыгыннан башка үзенә яңа хан сайламаска; 3) ханлыктагы рус кешеләренең мәнфәгатьләрен якларга үзенә йөкләмә алган. Шул рәвешчә, ике дәүләт үзара мөнәсәбәтләрдә берлек төзегәннәр, һәм килешү алар арасында урнашкан тәртипләрне вә тынычлыкны сакларга тиеш булган. Тышкы сәясәт хөкүмәт алышынган очракта гына үзгәрү ихтимал, шуңа күрә дә хөкүмәт фәкать берлектәшләрнең ризалыгы белән генә алыштырылган. Казан хөкүмәтенең ханлыкта яшәгән русларга булган мөнәсәбәтенә килгәндә исә, руслар җирле хакимиятнең канаты астында дус мәмләкәт кешеләре хокукын файдаланып яшәгәннәр, хан аларны якларга бурычлы булган. Килешүнең мондый маддәсе Казан ханлыгында байтак рус кешеләре: сәүдәгәрләр, кәсепчеләр һәм башка эшем ияләре яшәгәне турында, рус хөкүмәте аларның хәвефсез язмышын, товарларының зыян-зарарсыз саклануын һәм башка төрле сәүдә мәнфәгатьләрен якларга тырышканлыгы турында сөйли. Сугыш башлана калса, бу кешеләр дошман мәмләкәтнең корбанына – тоткыннарына әверелгән, товарлары таланган, шуңа күрә дә рус хөкүмәте сугыш мөмкинлеген бетерергә, тынычлыкның дәвамлы булуын тәэмин итәргә омтылган. Сәүдә мәнфәгатьләренең шушылай өстенлек итүе килешүләрдә нык сизелә, һәм шуңа күрәдер бу дәвернең илчелек сөйләшүләре ахырда «мәңгелек солых» төзү белән тәмамланган (1512).
Казан хөкүмәтенең алышынуы СЃУ™СЏСЃРё яктан караганда әллә РЅРё үзгәрешләргә китермәгән, барысы РґР° СЃУ™ТЇРґУ™ мәйданы, базарлар өчен көрәшкә кайтып калган. Р СѓСЃ хөкүмәтенең СЃУ™ТЇРґУ™ Т»У™Рј кәсепчелек мәнфәгатьләрен яклавы РёРєРµ РґУ™ТЇР»У™С‚ арасындагы көндәшлек ярышының икътисади табигатьле булуын аермачык РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. Р СѓСЃ хөкүмәтенең Казан ханлыгы эшләренә тыкшынуларының төбендә Р?дел буендагы базарларны кулга төшерү омтылышы ята. Һәркайда икътисади таләпләр, СЂСѓСЃ эшкуарларының табышлы СЌС€ Р№У©СЂС‚У™ алуы алга куелган. РЈР» чакта СЂСѓСЃ хөкүмәте, икътисади файда таба алу белән канәгатьләнеп, ханлыкның җирләренә РґУ™РіСЉРІР° белдерми әле.
РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ хөкүмәте килешү шартларын ихлас ТЇС‚У™РіУ™РЅ. Тәхеткә менгәч, яшь хан өйләнергә ниятли Т»У™Рј кәләше итеп нугай Р±РёРµ Мусаның кызын сайлый, Р»У™РєРёРЅ никах укытудан алда Казан хөкүмәте үзенең берлектәше булган СЂСѓСЃ хөкемдарының Р±Сѓ туйга мөнәсәбәтен белешә, С‡У©РЅРєРё мондый никах шактый РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ тышкы СЃУ™СЏСЃУ™С‚ эше булып тора Т»У™Рј уңайсыз шартларда мәмләкәтләрнең үзара мөнәсәбәтен катлауландыру ихтималы була. РљУ™Р»У™С€ бернинди РґУ™ ризасызлык уятмый, никах укыла. 1490 елда казаннар, СЂСѓСЃ Т»У™Рј Кырым хөкүмәтләре белән берлектә, Сарай ханлыгына каршы оештырылган СЏСѓРґР° катнашалар. Берләшкән РњУ™СЃРєУ™ТЇ-Казан гаскәре, Касыйм татарларының чирүе белән бергә СЏСѓРіР° барып, Сарай яугирләренең Кырым ханлыгына булган һөҗүмен РєРёСЂРµ кагалар.
Чит РјУ™РјР»У™РєУ™С‚ гаскәренең СЏСЂРґУ™РјРµ белән хакимияткә ирешкәне өчен, СЂСѓСЃ партиясен илдә яратмыйлар. Күренекле юлбашчылары җәзалануга РґР° карамастан, Шәрык фиркасе СЋРєРєР° чыкмый, Т»У™Рј 1490 елларның урталарына таба хөкүмәткә каршы көчләр оешып Т—РёС‚У™. Каршы көчләр башында Казан аксөякләренең РґТЇСЂС‚ вәкиле – РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ (Кәлимәт), Урак, Садыр Т»У™Рј Агишләр тора. Шәрык партиясе үзенең табигый берлектәше – көнчыгыштагы күршесенең С…У™СЂР±Рё ярдәменә таянырга карар Р±РёСЂУ™. Хан тәхетенә Себер солтаны Мамукны РєСѓСЏСЂРіР° ниятлиләр. Себер ханы Р?Р±У™РєРЅРµТЈ хөкүмәте Казан мөһаҗирләренә Т»У™Рј оппозициягә булышлык РёС‚У™.
1495 елның язында тәхет дәгъвачысы күпсанлы чирүе белән Казанга таба СЋР» ала, Р»У™РєРёРЅ Казан хөкүмәте, дошманнары якынлашуын ишетеп, РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ СЏСЂРґУ™Рј сорап мөрәҗәгать РёС‚У™. Р СѓСЃ хөкүмәте СЏСЂРґУ™РјРіУ™ РґРёРї РўТЇР±У™РЅ Новгородтан чик Р±СѓРµ гаскәрен Т—РёР±У™СЂУ™. Руслар Казанга якынлаша башлагач, Шәрык фиркасе җитәкчеләре, дошман кулында һәлак булмас өчен Т»У™Рј вакыйгалар агышы белән идарә РёС‚У™СЂРіУ™ РґРёРї, башкаладан качып РєРёС‚У™. Р СѓСЃ гаскәре Казанга килеп сугышка әзерләнә башлый, Р»У™РєРёРЅ качкыннар тарафыннан У©СЃС‚У™РјУ™ көчләр РєРёР»ТЇРµ турында кисәтелгән Себер чирүе юлда туктап кала. Куркынычны беткәнгә санап, СЂСѓСЃ гаскәре, Казанны калдырып, Р СѓСЃРёСЏРіУ™ кайтып РєРёС‚У™. Шәрык фиркасе Р±Сѓ хакта С…У™Р±У™СЂ җиткерүгә, Себер чирүе тиз арада Казанга килеп С‚У™ Т—РёС‚У™. Башкала каршылыксыз бирелә. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ хан үзенең гаиләсе Т»У™Рј тарафдарлары белән Казаннан Р СѓСЃРёСЏРіУ™ чыгып качарга өлгерә. Мамук солтанны шундук хан РґРёРї игълан РёС‚У™Р»У™СЂ.
Мамук хан. Габделлатыйф. Коләхмәд хөкүмәте
Казан тәхетенә утырган Себер солтаны Мамук чыгышы белән Шәйбанилар токымыннан. Шәйбани – Бату ханның бертуганы. Көнбатыш Себердәге татар ханлыгының башкаласы РґРёРї СѓР» чакта РўУ©РјУ™РЅ С€У™Т»У™СЂРµ саналган. РўУ©РјУ™РЅ ханнарының РёТЈ билгелесе – Р?Р±У™Рє хан, СѓР», турыдан-туры Шәйбанилар нәселеннән булып, РҐV Р№У©Р·РЅРµТЈ азагында гомер иткән. Руслар тарафыннан Гали (Р?лһам) ханның тәхеттән бәреп төшерелүенә ачуын белдерүе РјУ™РіСЉР»ТЇРј. Р’. Р’. Вельяминов-Зернов әйтүенчә: В«Р?Р±У™РєРЅРµТЈ кайчан Т»У™Рј ничек ТЇР»ТЇРµ хакында безнең бер мәгълүматыбыз РґР° СЋРє. Р›У™РєРёРЅ 1493 елдан СЃРѕТЈ Р?Р±У™Рє турында бер генә чыганакта РґР° телгә алынмый. 1496 елда Шәйбани ханнардан Мамук тәхеткә менә, СѓР», мөгаен, Р?Р±У™РєРЅРµТЈ якын туганы Т»У™Рј варисы булгандыр»[55 - Вельяминов-Зернов Р’. Р’. – II. – РЎ. 391–392.]. Себер елъязмалары Р?Р±У™РєРЅРµТЈ үзен (Упак) Казан ханы РґРёРї атый. Мамукны Р?Р±У™Рє ханның Р№У™ улы, Р№У™ булмаса туганы РґРёРї уйларга нигез бар. Һәрхәлдә, аның турыдан-туры Шәйбани токымы икәнлеге РјУ™РіСЉР»ТЇРј. Мамукның энесе Агалак исемле була, У™ 1505 Т»У™Рј 1508 елларда аның Т—РёСЏРЅРµ (Мамукның улы түгелме РёРєУ™РЅ?) РђРє РљСѓСЂРґ солтан телгә алына. РђРЅС‹ТЈ улы РђРє Р”У™ТЇР»У™С‚ Себердән Р СѓСЃРёСЏРіУ™ хезмәткә РєРёР»У™. Монысының Шаһгали РґРёРіУ™РЅ улы булуы РјУ™РіСЉР»ТЇРј. Себернең атаклы СЃРѕТЈРіС‹ ханы Күчем Р?Р±У™РєРЅРµТЈ оныгы Т»У™Рј шул рәвешле Мамукның якын туганы була.
Казан тәхете өчен бу хан уңышлы булып чыкмый. Үзенчәлекле Себер шартларында туып үскән солтан ифрат зур мәдәни мәркәз галәменә ияләшеп китә алмый һәм, мәмләкәтне идарә итү эшенә тотынуга ук, электән урнашкан тәртипләрне боза башлый. Ниндидер гадәттән тыш салым кертеп, сәүдәгәрләрне, игенчеләрне талый һәм үзе урнаштырган тәртипләрнең шыксыз авырлыгын тоярга мәҗбүр итә. Ул Шәрык фиркасе әһелләрен санга сукмый, алар белән каршылыкка керә, үзенә тәхет яулап бирешкән Коләхмәдне кулга алуга кадәр барып җитә. Яңа хөкүмәтнең эш-гамәлләрендә шәхси омтылышлар төп урынны алып торгандыр һәм хөкүмәт әгъзалары риялы максатларын алга сөргәннәрдер дип уйларга нигез бар. Чөнки хан белән килешә алмагач, Коләхмәд бәк үзенең бик нык ялгышканлыгын аңлый һәм, карашларын кискен үзгәртеп, руслар ягына авыша. Ул үзенең янына күп тарафдарлар туплый, мәмләкәттәге хәлләрнең торышын үз кулына ала. Тик шулай да Шәрык фиркасенең Урак бәк җитәкчелегендәге күпчелек өлеше үз карашларына тугрылыгын саклый әле.
У?үвәлгесе кебек ТЇРє, СЏТЈР° ханны РґР° яратмыйлар. Рлек чит РёР» килмешәкләре баскынчылыгыннан зарланган булсалар, РёРЅРґРµ хәзер, авыр салымнар күбәеп киткәнлектән, торган саен РєТЇР±СЂУ™Рє даирәләрнең хөкүмәткә ачуы арта. Ниндидер сылтау белән Мамук хан Арча бәклегенә СЏСѓРіР° кузгала, Арчада элек-электән Казан ханына буйсынган җирле Р±У™РєР»У™СЂ хакимлек иткән. РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ Р±У™Рє Т»У™Рј РґУ™ ханның Р±ТЇС‚У™РЅ дошманнары, ханны тәхетеннән чөеп, элеккечә СЂСѓСЃРєР° Р±РёР» баглаган сәясәтне торгызу өчен, Р±Сѓ вакыйгадан файдаланырга ниятлиләр. Яудан Казанга әйләнеп кайталар РґР° ханны тәхетеннән төшерелгән РґРёРї игълан РёС‚У™Р»У™СЂ Т»У™Рј С€У™Т»У™СЂРЅРµТЈ азамат ирләрен СЏСЂРґУ™РјРіУ™ чакыралар. РЁУ™Т»У™СЂ шундук ныгытыла, РєРёСЂРјУ™РЅ капкалары Р±РёРєР»У™РЅУ™ – хакимият шулай хан кулыннан РєРёС‚У™. Тәхеттән РјУ™С…СЂТЇРј ителгән Мамук хан Себергә СЋР» тота. Аңар Шәрык фиркасенең Урак Р±У™Рє җитәкчелегендәге өлеше РґУ™ РёСЏСЂУ™, У™ казаннар чирүе С€У™Т»У™СЂРіУ™ әйләнеп кайта.
Шәрык фиркасенең хакимиятне Гали хан заманындагы кебек кабаттан үз кулына алырга тырышуы шулай уңышсыз тәмамлана. Хәрби кампания уңышлы башкарыла, ә менә эчке идарә өлкәсендәге эшләр шактый хилафлы булып чыга: яңа хан урнаштырган тәртипләр казаннарга яхшырак тоеласы урында, русларның баскынчылыгыннан да яманрак булып күренә.
Коләхмәд бәк аркасында рус партиясе тантанага ирешә, яңа хөкүмәт русларга таба йөз тотарга карар бирә. Бу инде Русия белән ике арадагы килешүләрне янәдән гамәлгә кую һәм Мәскәү хөкемдары тәкъдим иткән ханнарга разый булып яшәү дигән сүз. Яңа хөкүмәт башына Коләхмәд баса. Коләхмәд бәкнең Казан ханлыгында йогынтысы бик зур була: ул ун ел дәвамында хөкүмәт башында тора һәм сәяси тормыш белән идарә итә. Өч ханны тәхеттән төшерә һәм, кылган эшләреннән күренгәнчә, гаять акыллы, хәйләкәр, көчле ихтыярлы вә бик шөһрәт сөючән зат була. Карашларының капма-каршы якка үзгәрүе аның шәхси омтылышларын принципиаль мәсьәләләрдән өстенрәк күрүе турында сөйли. Ләкин аның үз максатларына ирешә алуын һәм шул юлда кешеләрне корбан итү маһирлыгын танымыйча ярамый.
РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ хөкүмәте Р СѓСЃРёСЏ белән берлекне СЏРЅУ™РґУ™РЅ торгызырга карар РёС‚У™, 1495 елгы хакимият алмаштыруның үкенечле вакыйга булуын СЂУ™СЃРјРё рәвештә танып, элеккеге килешүләрне яңарту Т»У™Рј Р СѓСЃРёСЏ белән булган берлекнең какшамаслыгы турында игълан РёС‚У™СЂРіУ™ карар бирелә. Тәхеткә элеккеге нәсел кайта. Р›У™РєРёРЅ РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ Т»У™Рј хөкүмәтнең башка әгъзалары РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ түгел, У™ аның энесе Габделлатыйф солтанны сайлыйлар…
Рлекке ханны тәхеттән читләштерүгә СЃУ™Р±У™Рї итеп СЂУ™СЃРјРё рәвештә аның С€У™С…СЃРё сыйфатларын – деспотизмны, комсызлыкны Т»У™Рј хатын-кызларга карата йөгәнсез мөнәсәбәтен атыйлар. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ сылтау гына булган, мөгаен: хан тәхеткә унсигез яшьлек үсмер чагында менә, егерме алты яшендә РёРЅРґРµ төшерелә, шул арада табигатенең төзәлмәстәй булып тоелган мондый сыйфатларга РёСЏ булуы ышандырмый. Соңрак хан яңадан Казан тәхетенә менә, Т»У™Рј аның идарәсендә кешеләрнең мондый золымнардан интегүе турында С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ тапмыйбыз. Дөрес, хан Р СѓСЃРёСЏРґУ™ С‚У™СЂР±РёСЏР»У™РЅУ™ Т»У™Рј андагы тәртипләрнең Р°ТЈР° РґР° йогынты ясавы ихтимал: Р?ван III РЅРµТЈ деспотизмын, кенәз сараендагы купшылыкны СѓР» күреп ТЇСЃУ™ Р±РёС‚. Аннары хан сараеның гадәти, ябык мохитеннән читтә, хатын-кызлар капланмаган чырай белән урамда Р№У©СЂРіУ™РЅ христиан шәһәрендә СЏС€У™РіУ™РЅ кеше буларак, РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµТЈ РґУ™ кансызлыкны, комсызлыкны, мөселманнарга хас булмаганча хатын-кызлар белән ТЇР·-үзен иреклерәк тоту кебек сыйфатларны йоктыруы РјУ©РјРєРёРЅ. У?РјРјР° тәхеттән читләштерү өчен РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ генә гаепләү гаделсезлек булыр РёРґРµ. РЇТЈР° идарәчеләргә хан ошамый РёРєУ™РЅ, алар ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ аның тарафыннан җылы мөнәсәбәткә РёСЃУ™Рї тота алмаган. Берничә ай элек кенә үзен тәхеттән бәреп төшергән РљРѕР»У™С…РјУ™РґРєУ™, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, СѓР» таяна алыр идеме? ТєУ™Рј, әлбәттә, РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ яңадан тәхеткә менгермәс өчен тырышкан.
Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан белән Нурсолтан ханәшнең кече улы Габделлатыйф 1475 еллар тирәсендә Казанда туа. У?РЅРёСЃРµ 1480 елны Кырым ханы Миңле Р“У™СЂУ™Р№РіУ™ РєРёСЏТЇРіУ™ чыккач, аны Казаннан Бакчасарайга алып РєРёС‚У™, бала Т»У™Рј үсмер чаклары аның шулай Кырымда СѓР·Р°. Миңле Р“У™СЂУ™Р№ хакимлеге дәверендә Кырым ханлыгы Р СѓСЃРёСЏ белән РґСѓСЃ яши РґРёРї саналган, шуңа РєТЇСЂУ™ РґУ™ Габделлатыйф балигъ булуга СѓРє, ТЇРіРё әтисе аны руслар иленә йомышлы итеп җибәрергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. Габделлатыйфны СЂСѓСЃ хөкүмәте Р±РёРє ягымлы каршы ала Т»У™Рј Р°ТЈР° идарә РёС‚ТЇ өчен Звенигород каласын Р±РёСЂУ™. РђРЅС‹ТЈ абыйсы СѓР» чакта Кошира С€У™Т»У™СЂРµ белән идарә иткән. Бу С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзлегенең ТЇР· С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ булып РёСЃУ™РїР»У™РЅРіУ™РЅ, Т»У™Рј, РњУ™СЃРєУ™ТЇ уделы кенәзләренең васыяте буенча, РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзенең олы улына – Кошира, У™ Звенигород икенче улына мирас рәвешендә РєТЇС‡У™ торган булган.
Габделлатыйф Р±Сѓ уделда озак тормый, аны тиздән Казан тәхетенә сайлыйлар – СЂСѓСЃ хөкүмәте аны Казан ханы РёС‚У™СЂРіУ™ ризалык Р±РёСЂУ™. Xан итеп сайламауларына хәтере калган РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµТЈ күңелен РєТЇСЂТЇ өчен, РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәте, Коширага Серпухов белән Хотунь шәһәрләрен У©СЃС‚У™Рї, аның керемен икеләтә арттыра.
Габделлатыйфны Мәскәүдән Казанга рус илчеләре озатып килә, алар аны тәхеткә менгерү йоласына катнашалар. Рус хөкүмәте белән төзелгән килешүләр янәдән гамәлгә кертелә һәм ике якның да анты белән ныгытыла…
1499 елда Шәрык фиркасе Казан тәхетенә янә Себер династиясен менгерергә омтылыш ясый. Бу хәрәкәтнең башында мөһаҗир Урак тора, ә тәхет дәгъвачысы итеп Мамук ханның борадәре Агалак солтанны сайлыйлар. Ләкин Казан хөкүмәтенә ярдәмгә рус гаскәре килеп, аларның һөҗүме кире кагыла.
Тәхеткә утырганда Габделлатыйфка егерме яшь тулып кына узган була әле. Казан халкына тагын чит илдә ТЇСЃРєУ™РЅ Т»У™Рј С‚У™СЂР±РёСЏР»У™РЅРіУ™РЅ хан белән СЏС€У™СЂРіУ™ туры РєРёР»У™. Р›У™РєРёРЅ РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµТЈ үсмер еллары Р СѓСЃРёСЏРґУ™ узган булса, Габделлатыйф РёСЃУ™ Кырымда ТЇСЃУ™. Табигый РєРё, РёРєРµ туган бер-берсеннән теләк-омтылышлары белән РґУ™, фикерләү рәвешләре белән РґУ™ аерылып торган, Т»У™Рј аларның СЃУ™СЏСЃРё карашлары РґР° бөтенләй төрле булып чыга. Габделлатыйф хан абыйсына караганда Р±РёРє РєТЇРїРєУ™ миллирәк була. Бераз Р СѓСЃРёСЏРґУ™ СЏС€У™Рї алуына РґР° карамастан, Кырымда ТЇСЃРєУ™РЅ солтан русларны бөтенләй СЏС‚ РёС‚У™.
Ханнарны алмаштыруны оештырган Коләхмәд бәк Габделлатыйф хакимлеге дәверендә дәүләтнең төп эшләрен башкара. Хан яшь чакта Русия белән ике арадагы сәяси мөгамәләләр тыныч тора, ләкин аңа егерме биш яшь тулып, үзе мөстәкыйль эш йөртә башлагач, аның сәясәте ачыктан-ачык миллиләшә, Русиягә дошманлык рәвешен ала. Мондый юнәлеш рус партиясенең күңеленә ошамыйча, Казанда Габделлатыйфка каршы көчләр оеша. 1501 елның азагында Коләхмәд Мәскәүгә бара һәм русларның дәүләт әһелләре белән киңәш корып кайта. 1502 елның гыйнварында Казанга башында кенәз В. Звенигородский торган илчелек килә – ханны тәхеттән төшерәләр.
Бу инде Казан ханлыгының эчке эшләренә ачыктан-ачык тыкшыну дигән сүз. Тарихи чыганаклар җитенкерәмәү сәбәпле, ханны тәхеттән казаннар түгел, ә рус илчеләре килеп төшерүенә сәерсенергә туры килә. Чит ил кешеләренең хан сараенда хуҗа булып йөрүенә каршы Казан халкы берни дә эшләми. Бары тик Кырым ханы гына ризасызлыгын белдерә, ләкин ул да моны хат аша гына әйтә…
Бакчасарай хөкүмәтенең Казандагы хәлләр турында сорап язган хатына каршы РњУ™СЃРєУ™ТЇ болай җавап Р±РёСЂУ™: «Бөек кенәз аны (Габделлатыйфны) С…У©СЂРјУ™С‚ итеп Казан тәхетенә утыртты, У™ СѓР» Р°ТЈР° ялганлый башлады, бер эштә РґУ™ тәртип урнаштырмады Т»У™Рј хәтта Казан җиренә РґУ™ явыз булды»[56 - РњРѕСЃРє. арх. РњРёРЅ. РёРЅ. дел. Крымские дела. – в„–В 2. – РЎ. 1007; цит.: Соловьёв РЎ. Рњ. – РЎ. 1420.]. У?леге язманы шәрехләп карыйк. Габделлатыйф «бөек кенәзгә ялганлый башлады», СЏРіСЉРЅРё үзара мөнәсәбәтләрне тәртипкә сала торган килешү шартларын ТЇС‚У™РјРё башлаган. РќРёРЅРґРё эшләрдә «тәртип урнаштырмаган», монысы Т—У©РјР»У™РЅРµТЈ ахырында шуңа каршы куелган «Казан җиренә РґУ™В» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ аңлап була. Димәк, Р±Сѓ эшләр Казан җиренә кагылмаган, Р±Сѓ эшләр Казан хөкүмәте тарафыннан килешү буенча якланырга тиеш булган СЂСѓСЃ кешеләренеке, шулар гына РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәтенең РєТЇР· уңында булган. Габделлатыйф аларның эшләрендә «тәртип урнаштырмаган», СЏРіСЉРЅРё Казан ханлыгында яшәүче русларның шикаятьләренә колак салмаган, алар кубызына биемәгән, Габделлатыйфның С‚У©Рї гаебе шунда, СѓР» СЂСѓСЃ хөкүмәте белән килешү шартларын бозган. У? РёРЅРґРµ В«Т»У™Рј хәтта Казан җиренә РґУ™ явыз булды» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРіУ™ килсәк, Р±Сѓ Казан ханлыгында Габделлатыйфка каршы төркем оешуын Т»У™Рј алар өчен ханның гаярь, башбирмәс булуын аңлата. У?РіУ™СЂ РґУ™ без хан сәясәте белән килешмәгән кешеләрне ачыкларга теләсәк, без Т»РёС‡ икеләнмичә РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ Т—РёС‚У™РєР»У™РіУ™РЅ СЂСѓСЃ фиркасен атый алабыз.
Руслар Миңле Гәрәй ханга төгәл генә җавап бирмәсәләр дә, Кырым хөкүмәте алар язган хаттан канәгать кала, һәм ике ил арасындагы мөгамәләләр зыян күрми. Чөнки Габделлатыйф төшерелсә дә, Казан тәхетенә Кырым ханының икенче үги улы утыртыла, ягъни тәхет барыбер Кырым нәселе кулында кала.
Мәмләкәтнең эчке эшләренә тыкшынуга Казан халкы бернинди дә ризасызлык белдерми, бу хәл Шәрык фиркасенең ул чакта тәмам төшенкелек кичерүен сөйли. Габделлатыйф аны терелтергә-җанландырырга өлгерми кала, шуңа да халык сугыш-тарткалашусыз гына язмышына буйсына.
1502 елгы түнтәрелеш тыныч шартларда СѓР·Р°; мөгаен, РёРєРµ бәйсез РґУ™ТЇР»У™С‚ арасындагы дустанә мөнәсәбәтләрнең тышкы формасы сакланган булгандыр. Дьяк-дипломат Р?ван Телешов та кергән СЂСѓСЃ илчелеге Казан хөкүмәте белән СЏТЈР° килешү С‚У©Р·Рё, түнтәрелеш казаннар белән РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәтенең үзара ризалыгы нәтиҗәсендә ясала. Р›У™РєРёРЅ чит РёР» кешеләренең Р±Сѓ рәвешле дипломатик тыкшынуы, асылда, Казан кешеләренең милли хисләренә Т»У™Рј бәйсез дәүләтчелек горурлыгына сизелерлек зыян китерә.
1487 елда руслар Казан ханлыгының эчке эшләренә Р±РёРє кискен, дорфа рәвештә тыкшынсалар Т»У™Рј нәтиҗәдә шактый кеше җәзага тартылса, сөргенгә җибәрелсә, Р±Сѓ юлы РёРЅРґРµ РєСЂРёР·РёСЃ тыныч СЋР» белән С…У™Р» ителә. РњРѕРЅС‹ халыкара мөнәсәбәтләрдәге тәрәккыят – алга китеш РґРёРї әйтергә ярасын РґР° РґРё. Р›У™РєРёРЅ барыбер РґУ™ чит РёР» кешеләренең хан тәхетенә С…СѓТ—Р° булып алуы СѓРЅР±РёС€ елга сузылган СЂСѓСЃ баскынчылыгы дәвамында Казан халкының милли Р°ТЈС‹ РЅРё РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ С‚ТЇР±У™РЅ төшүен Р±РёРє ачык РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. Бу вакыт эчендә РёРєРµ илнең чагыштырма хәле шактый ТЇР·РіУ™СЂУ™. Алар болай бер-берсенә тиң РґРёРї саналсалар РґР°, Р СѓСЃРёСЏ тәмам ныгып, Литва Т»У™Рј Кырым белән уңышлы ярыша торган Т»У™Рј бөек мәмләкәтчел сәясәтен уздыра торган көчле дәүләткә әйләнеп өлгергән була РёРЅРґРµ. У? Казан ханлыгының РєУ©С‡-дәрманы һаман шул РєУ©Рµ кала РєРёР»У™; 1487, 1495 Т»У™Рј 1496 еллардагы хан алыштырулар Р°ТЈР° Р±РёРє начар С‚У™СЌСЃРёСЂ ясый: җәзалаулар Т»У™Рј мөһаҗирлек илне халыкның РёТЈ егәрле өлешеннән РјУ™С…СЂТЇРј РёС‚У™ Т»У™Рј көчсезләндерә.
Тәхетеннән төшерелгән Габделлатыйф сак астында Р СѓСЃРёСЏРіУ™ озатыла. РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәте аны, Гали хан сыман СѓРє, сөргенгә Т—РёР±У™СЂУ™. РЈР» тоткын хәлендә Белоозерога сөрелә. Үзен Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ ихлас дусты РґРёРї таныткан РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµ хан тәхетенә утырталар.
1505–1507 еллардагы сугыш
1495 елда яңадан Р СѓСЃРёСЏРіУ™ мөһаҗирлеккә киткәч, РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ йомышлы хан буларак Кошира, Серпухов, Хотунь С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРµ белән идарә РёС‚У™. РЈР» әлеге вазифасында СЂСѓСЃ яуларында катнашырга тиеш була Т»У™Рј 1500 елда, Литва сугышы вакытында, үзенең югары дәрәҗәсенә РєТЇСЂУ™ бөтен СЂСѓСЃ гаскәренең номиналь баш команданы итеп билгеләнә.
1502 елда Казанга кайтканда, РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµТЈ яше утыздан узган була РёРЅРґРµ. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ хакимлек иткән вакытының ачы тәҗрибәсен исендә Р±РёРє яхшы тоткан.
Руслар катнашлыгы белән хан алыштыру казаннар күңелендә У™Р№Р±У™С‚ С‚У™СЌСЃРёСЂ калдырмавын уйлап Т»У™Рј РґУ™ СЏРЅУ™РґУ™РЅ Казаннан куыласы килмичә, СѓР» сәясәтен яңача корырга карар Р±РёСЂУ™. Р?хластан Р СѓСЃРёСЏ тарафдары булуына РґР° карамастан, халыкның баш күтәрүеннән куркып, СѓР» үзенең тәртибен үзгәртергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. 1502 елда Т»У™РјРјУ™СЃРµ РґУ™ СЂСѓСЃ йогынтысының көчәюен РєУ©С‚У™, У™РјРјР° чынбарлык РёРєРµ хөкүмәтнең РґУ™ ялгышканлыгын РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ Р±Сѓ юлы аларның өметләрен акламый. Хан русларга каршы СЌС€ йөртергә карар РёС‚У™. РђРЅС‹ТЈ акылы, хәйләкәрлеге Т»У™Рј елгырлыгы ТЇР· ниятләрен озак вакыт яшереп тотарга Т»У™Рј илдәге тәртипләрне ТЇР·РіУ™СЂС‚ТЇ эшенә җентекләп әзерләнергә мөмкинлек Р±РёСЂУ™. РЈР» корган С…У™Р№Р»У™РЅРµ РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ кебек акыллы башлар РґР° СЃРёР·РјРё кала, аның сугышка әзерләнеп ятуы Казанда СЏС€У™РіУ™РЅ русларның хәтта башына РґР° килми; РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәте РґУ™ бернәрсә РґУ™ белми.
Беренче СЌС€ итеп РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ СЂСѓСЃ партиясенең җитәкчесе булган Т»У™Рј Казан хөкүмәтенең башында торган РљРѕР»У™С…РјУ™РґРЅРµ СЋРє итә… РљРѕР»У™С…РјУ™РґРєУ™ ханның С€У™С…СЃРё үче РґУ™ була. Ханнар ТЇС‡ ала белә. Нәрсәдәдер гаепләп, аны кулга алалар Т»У™Рј хөкем итеп җәзага тарталар. У? бәлки, СѓР» ханның яшерен әмере буенча үтерелгәндер. Тоташ сигез ел Р±СѓРµ хакимлек иткән РљРѕР»У™С…РјУ™Рґ хөкүмәте шулай бәреп төшерелә.
Р?ван III – Казан ханының куркыныч күршесе – Р±Сѓ вакытта РёРЅРґРµ картаеп, хәлсезләнеп бара. Бу турыда чит илләрдә РґУ™ билгеле була, Т»У™Рј папа Юлий II Р?ван III РЅРµТЈ кызына У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ Литва кенәзе Александрга, әтисе үлгәч кызы католиклыкка РєТЇС‡У™СЂ РґРёРї өметләнеп, хәтта Р±ТЇС‚У™РЅ РґРёРЅРґУ™РіРµ хатын белән СЏС€У™СЂРіУ™ СЂУ©С…СЃУ™С‚ РёС‚У™. 1503 елда хатыны вафат булгач, Р?ван Р±РёРє бетерешә, еш авырый, РґУ™РІР° СЌР·Р»У™Рї монастырьларга Р№У©СЂРё Т»У™Рј васыятен РґУ™ СЏР·Р°. 1505 елда СѓР» РёРЅРґРµ идарәсенең кырык дүртенче елын башлый, аның фани РґУ©РЅСЊСЏРґР° озак тоткарланмасы беркемгә РґУ™ сер булмый, Т»У™Рј Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ дошманнары сизелерлек җанлана. РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетендәге үзгәрешләрдән СЃРѕТЈ СЂСѓСЃ сәясәтенең йомшаруы көтелә, С‡У©РЅРєРё егерме Р±РёС€ яшьлек тәхет варисы әтисендәге кебек күренекле сыйфатларга РёСЏ булмый. Килешүләрне бозып, Казан ханлыгын СЂСѓСЃ кулы астыннан чыгару өчен, гадәттән тыш уңай шартлар туа. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ ТЇР· сәясәтен СЂСѓСЃ партиясенә каршы СЏРєРєР° Р±РѕСЂСѓРЅС‹ Р±РёРє җентекләп әзерли Т»У™Рј сакланып кына тиздән башланачак сугышка әзерлек эшләрен оештыра.
1505 елның язында Казан белән РњУ™СЃРєУ™ТЇ арасындагы мөнәсәбәтләр четереклеләнеп РєРёС‚У™, Р»У™РєРёРЅ СЂСѓСЃ хөкүмәте РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРЅРµТЈ ниятләрен аңламый. Сугыш көтмәгәндә башлана, Т»У™Рј СЂСѓСЃ хөкүмәте Р°ТЈР° бөтенләй әзер булмый…
Коләхмәд хөкүмәтен тар-мар иткәннән соң, хан тарафыннан идарә итәргә чакырылган Шәрык фиркасе үзенең бөтен теләкләрен канәгатьләндерерлек ниятен гамәлгә куя. Хөкүмәт чит дәүләткә булган мескен бәйлелектән котылырга, үзара килешүләрне юкка чыгарырга һәм русларга сугыш игълан итәргә тиеш була. Бу сугышның максатын рус әсирләрен кулга төшерүне озак еллар дәвамында ясалма рәвештә туктатып торуга чик кую дип аңларга мөмкин, шуңа күрә сугышны көтмәгәндә күпсанлы әсирләрне яулаудан башларга кирәклеге аңлашыла; вакыйгаларның торышы кинәт һөҗүм итүне таләп итә.
Сугыш 24 июньдә, Казан ярминкәсе ачылган көнне, русларны кыйнау, үтереш белән башланып китә. Русиядән килгән сәүдәгәрләр үтерелә, товарлары талана һәм русларның барчасы да тоткынга әйләндерелә. Шуннан алда гына Казанга бәхәсле мәсьәләләрне хәл итү өчен килгән рус илчесе М. А. Кляпик та кулга алына. Талаш-суеш, тыелгысыз көчәеп, коточкыч колачын бөтен шәһәргә җәя. Хөкүмәтнең хуплавын тойган һәм дин әһелләренең кайнар вәгазьләрен, фанатик өндәмәләрен тыңлап ярсыган кара халык кяферләрне кыйный, талый, үтерә. Казан ханлыгында булган русларның барчасы да коллыкка төшә (моңа кадәр озак вакыт тынычлык хөкем сөргәнгә күрә, алар ханлыкта бик күп була). Колларга булган ихтыяҗ тулысынча канәгатьләндерелеп, бик күп руслар Шәрык базарларында кол итеп сатып җибәрелә…
«Казан елъязмачысы» РЅ төзүче әлеге вакыйгаларны мавыктыргыч роман сыман тасвирлый. Сугыш башлауның сәбәпчесе итеп СѓР» Гали ханның РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅРіУ™ РєРёСЏТЇРіУ™ чыккан тол хатынын атый, шул рәвешле, тарихи фактларны СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРґУ™, үзенчәлекле В«cherchez la femmeВ» РЅРµ кертеп Т—РёР±У™СЂУ™. Автор фикеренчә, Вологдадагы тоткынлыктан кайткан ханәш хан сараенда русларга Т»У™Рј Р СѓСЃРёСЏРіУ™ каршы кайнар нәфрәт уята. «Мөхәммәд У?РјРёРЅ ханга РёСЃУ™ туганының хатыны Р±РёРє кадерле РёРґРµ. ТєУ™Рј СѓР» хатын, СѓС‚ сыман, РєРѕСЂС‹ утынга капты, РєРѕСЂС‚ кебек татлы агачны кимерде Т»У™Рј, ханның аксөякләре өйрәткәнчә, мәкерле елан кебек, РёСЂРµ муенына уралып РєУ©РЅ РґУ™, С‚У©РЅ РґУ™ колагына пышылдады, бөек кенәздән баш тартырга У©РЅРґУ™РґРµ: «Казан патшасына Р°ТЈР° РєРѕР» булу килешми, Казанда яшәүче русларны кырсаң Т»У™Рј тамырларын корытсаң, бөтен Т—РёСЂР»У™СЂРіУ™ Т»У™Рј бөтен патшалар арасында даның таралыр Т»У™Рј СЃРёРЅ бөтен патшалыгыңны азат РёС‚У™СЂСЃРµТЈ. Шулай итсәң, озак еллар Казанда патша булырсың; шулай итмәсәң, тиздән хурлыклы рәвештә тәхеттән ваз РєРёС‡У™СЂСЃРµТЈ; абыең кебек СЃРёРЅ РґУ™ тоткынлыкта гомереңне төгәлләрсең». Яңгыр тамчысы каты ташны үтәли тишкән кебек, хатын-кыз үгете РґУ™ РєТЇРї акыллы РёСЂР»У™СЂРЅРµ юлдан яздыра. РљТЇРїРјРµ генә карышмасын, патшаны явыз хатын ТЇР· ягына аударды, Т»У™Рј, аның мәкерле киңәшен тыңлап, акылсыз сүзләренә колак салып, кабахәт патша атасы урынына калган бөек РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзенә хыянәт итте, Казандагы Т»У™Рј бөтен олысларындагы русларны хатыннары, балалары белән кырды»[57 - РџРЎР Р›. – Рў. РҐIРҐ. – РЎ. 22–23.]. У?леге вакыйганы Вифлеемда Р?СЂРѕРґРЅС‹ТЈ сабыйларны кыруы белән чагыштырып, «Казан елъязмачысы» авторы аның нәтиҗәсен Р±РёРє җете С‚У©СЃР»У™СЂ белән тасвирлый: В«ТєУ™Рј патша бөтен кыйммәтле товарларны, хисапсыз байлыкны үзенә алды, СЂСѓСЃ сәүдәгәрләреннән таланган СЂСѓСЃ алтыны Т»У™Рј көмеше белән С‚ТЇС€У™РјРіУ™ кадәр бөтен пулатын тутырды, затлы алтын-көмеш савыт-сабаларны үзләштерде, патшага хас кыйммәтле киемнәргә тиенде. Хисапсыз РєТЇРї сандагы казаннар Р±РёРє РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ талап баеды, шуннан бирле алар сарык тиресеннән тегелгән бетле тун киеп Р№У©СЂРјРёС‡У™, затлы, алтын җепләр белән тегелгән киемнәрдә хатыннары каршында кукраялар, РіТЇСЏРєРё алар төрле С‚У©СЃР»У™СЂРґУ™ балкыган болын чәчәкләре»[58 - РџРЎР Р›. – Рў. РҐIРҐ. – РЎ. 23–24.]. РҐРёРєУ™СЏС‚ сабыйларча җентекләүләр белән тулы: РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, СЏРЅУ™СЃРµ, патша моңарчы ризыкны «ялгаштан ашаган СЌС‚ кебек, казаннан Т»У™Рј тупас савытлардан бармаклары белән ашаган» – биредә СЂСѓСЃ язучысы хан сараенда Р?дел буена гарәп-фарсы мәдәнияте белән килгән купшы сарай этикеты турында РґР° бөтенләй оныта. Шулай РґР° талаулар турындагы мәгълүмат дөреслеккә туры киләдер: Казан хөкүмәте алтын-көмешне Р±РёРє җиңел конфискацияләргә РјУ©РјРєРёРЅ, У™ талаулар андый чакта үзеннән-ТЇР·Рµ башланып РєРёС‚У™, Т»У™Рј кара халык, чыннан РґР°, тире туннарын талап алынган тукымалардан тегелгән җете киемнәргә алмаштырырга мөмкинлек алгандыр. «Казан елъязмачысы» дәвам РёС‚У™: «Бу бәланең киләсен белсәләр, аларның кылычы астына иелмәсләр РёРґРµ, варварларга төрлечә каршы торырлар РёРґРµ СЏРёСЃУ™ качып котылырлар иде»[59 - РџРЎР Р›. – Рў. РҐIРҐ. – РЎ. 23.]. Р›У™РєРёРЅ РњУ™СЃРєУ™ТЇ хөкүмәте сугыш башланасын фаразламый, Т»У™Рј Казан ханлыгында яшәүче СЂСѓСЃ кешеләре Т»РёС‡ көтелмәстән Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ дучар була: «Рус кешеләре бәла киләсен белмичә, Казанда хәвефсез, РіТЇСЏРєРё ТЇР· патшаларына өметләнгән кебек Т»У™Рј аңардан курыкмыйча яшиләр иде»[60 - РџРЎР Р›. – Рў. РҐIРҐ. – РЎ. 23.].
Талаш-суешлардан СЃРѕТЈ казаннар Р СѓСЃРёСЏРіУ™ Т»У©Т—ТЇРј башлыйлар. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ У?РјРёРЅ чирүендә казаннардан 40 РјРµТЈ Т»У™Рј берлектәшләре нугайлардан 20 РјРµТЈ СЏСѓРіРёСЂ була. Нугайлар Казан ханәшенең туганы – нугай Р±РёРµ җитәкчелегендә Шәрык фиркасенә булышырга РєРёР»У™Р»У™СЂ.
Сентябрь аенда Казан чирүе Түбән Новгород янына барып җитә дә, аны тирәләп утырган бистәләрне яндырып, камау эшенә керешә. Ләкин кирмәнне турыдан һөҗүм итеп алырга тырышу уңышсыз төгәлләнә – Түбән Новгород воеводасы әсирлектәге Литва сугышчыларына корал өләшә, алар, мылтыклардан бик оста атып, казаннарның һөҗүмен кире кага. Сугышта нугай бие үтерелә. Казан чирүе кайтырга кузгала.
Рус хөкүмәте 100 меңле гаскәр җыя, ләкин тәртипсезлекләр аркасында гаскәр Муромнан ары китә алмый…
«Алар, – дип яза елъязмачы, – җирләрен түгел, үзләрен ныграк сакладылар, аларны шом чолгап алган иде, куркып калтырадылар, патшага (ягъни ханга) каршы барыр өчен каладан чыгучы табылмады»[61 - ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 25.]. Казаннар Ука буйларында бер каршылыксыз хуҗа булып йөриләр.
Сугыш хәрәкәтләре 1506 елның язында СЏРЅУ™РґУ™РЅ кузгала. Р СѓСЃ гаскәре башына бөек кенәзнең «Жилка» кушаматлы уналты яшьлек энесе – Дмитрий Углицкий куела (хөкемдар ТЇР·Рµ РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™ кала), чынында РёСЃУ™ гаскәр белән кенәзләр Р¤. Р?. Бельский Т»У™Рј Рђ. Р’. Ростовскийлар җитәкчелек РёС‚У™. 22 майда русларның җәяүле гаскәре Казан янына килеп С‚У™ Т—РёС‚У™. Руслар шундук, күзәтчеләр җибәреп тормыйча гына, Р?делдән С€У™Т»У™СЂРіУ™ таба СЋРЅУ™Р»У™. Р›У™РєРёРЅ ачык болынга чыгып саф-саф тезелүләре була – берьюлы РёРєРµ яклап ясалган Т»У©Т—ТЇРј арасында калалар. Руслар нык җиңелә… Елъязмачы әлеге вакыйганы болай тасвирлый: «Дмитрий Р?ванович Т»У™Рј бөек кенәзнең воеводалары, кораблардагы гаскәр Казан астына 22 майда килде. ТєУ™Рј тирә-СЋРЅСЊРЅРµ тикшермичә, кораблардан төшеп, Т—У™СЏТЇР»У™Рї С€У™Т»У™СЂРіУ™ киттеләр, РєУ©РЅ Р±РёРє СЌСЃСЃРµ РёРґРµ, У™ татарлар С€У™Т»У™СЂРґУ™РЅ аларга каршы чыкты, У™ кайбер татарлар атка менеп яшерен рәвештә кораблар янына килде, Т»У™Рј сугыш башланды; Т»У™Рј безнең гөнаһларыбыз өчен татарлар җәяүле воеводаларны Т»У™Рј РєТЇРї Р±РѕСЏСЂ оланнарын кырдылар, кайберләрен әсирлеккә алдылар, У™ РєТЇРїР»У™СЂ черек күлдә батып үлде»[62 - РџРЎР Р›. – Рў.VI. – РЎ. 51.]. Гаскәренең тар-мар ителүе турында С…У™Р±У™СЂ алгач, СЂСѓСЃ хөкүмәте тиз арада СЏТЈР° гаскәрне коралландыра, У™ җиңелгән чирүнең калдыкларына СЏТЈР° гаскәр килеп җиткәнче СЏСѓРіР° кермәскә боера.
Русларның Р?дел буйлап РєУ©Р№РјУ™Р»У™СЂРіУ™ утырып төшкән җәяүле гаскәре белән бер вакытта юлга чыккан атлы гаскәре, бер айга соңлап, 22 РёСЋРЅСЊРґУ™ генә Казан янына килеп Т—РёС‚У™. Атлылар килеп кушылгач, СЂСѓСЃ гаскәренең башлыклары, С…У©РєТЇРјУ™С‚ фәрманына буйсынмыйча Т»У™Рј СЏТЈР° көчләр килүен көтеп тормастан, сугышчыларын Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ РєТЇС‚У™СЂУ™. Казаннар икенче мәртәбәсендә РґУ™ җиңәләр…
Р СѓСЃ елъязмачысы СЃТЇР·РЅРµ кыска тота: В«Р?СЋРЅСЊРЅРµТЈ 25 ендә пошмас хәлдә калага Т»У©Т—ТЇРј иттеләр, Р»У™РєРёРЅ Р°ТЈР° барып Т—РёС‚У™ алмадылар, татарлардан ТЇР·Р»У™СЂРµ җиңелделәр»[63 - РџРЎР Р›. – Рў.VI. – РЎ. 246.].
«Казан елъязмачысы» авторы әлеге икенче тапкыр җиңелүнең былтыр ярминкәдә русларны туздырган вакытка туры килүен истә тотып бу сугыш турында бөтенләй хыялый хикәя иҗат итә[64 - ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 26–28.]. Хикәянең керешендә лиризм төсмерләре бар: «Казанга килгән русларга Тәңре җиңүне тәгаенләгән иде, – дип шыттыра елъязмачы, аннары: – Аһ, дәригъ! Тәңренең безгә каһәре төште, һәм христианнар поганыйлардан җиңелделәр, Казан патшасы, каладан чыгып, ике рус гаскәрен дә, атлы чирүне һәм көймәләрдә килгән яугирләрне тар-мар итте».
РҐРёРєУ™СЏРЅРµТЈ барлык өлешендә елъязмачы СЏСЂРјРёРЅРєУ™РґУ™ булган хәлләрне СЏР·Р°. Р›У™РєРёРЅ аныңча СЏСЂРјРёРЅРєУ™ РЎУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ атавында түгел, У™ Р?делдән ерак Арча кырында була: «Киң үзәнлектә, калага якын Арча кырында, хан Р±У™Р№СЂУ™Рј РёС‚У™СЂ өчен 1000В РіУ™ якын чатыр кордырды, аның затлы кешеләре биредә ашадылар, эчтеләр, ханның фатихасы белән күңел ачтылар, Р±У™Р№СЂУ™Рј иттеләр; шулай СѓРє С€У™Т»У™СЂ кешеләре РґУ™, РёСЂ-атлар Т»У™Рј хатын-кызлар, күңел ачтылар, хан кибетләреннән эчемлек сатып алып эчтеләр, СЏР» иттеләр. РљТЇРї халык җыелган РёРґРµ, чирмешләр Р±У™Р№СЂУ™РјРіУ™ ерак олыслардан ТЇР· маллары белән килгән РёРґРµ, шәһәрнекеләр белән сату иттеләр, саттылар, сатып алдылар, алмаштылар».
РљРёРЅУ™С‚ шушы тыныч, күңелле СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ СЂСѓСЃ гаскәре ябырыла: «Бар РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™РЅ Р±РёС…У™Р±У™СЂ булып бал эчеп, күңел ачып яткан хан өстенә Т»У™Рј аның затлы кешеләренә, Т»У™Рј калган барлык кешеләргә, могҗизалар кылучы РёР·РіРµ Николага догаларын җиткереп, РєТЇРєС‚У™РЅ РёТЈРіУ™РЅРґУ™Р№, СЂСѓСЃ СЏСѓРіРёСЂР»У™СЂРµ ябырылды, вәхши казаннарны кырды, кайсыларын У™СЃРёСЂ итте, калганнары хан белән калага качты, кайсылары урманда сыену урыны тапты. РЁУ™Т»У™СЂРґУ™ кысанлыктан бер-берсен таптадылар, сулыш җитмәде. У?РіУ™СЂ РґУ™ СЂСѓСЃ гаскәре тагын У©С‡ РєУ©РЅ РєРёСЂРјУ™РЅ янында торса, алар Р±РёРє нужа РєТЇСЂРјРёС‡У™ генә аны алган булырлар иде».
Руслар кулына бик күп байлык төшә: «Кала янындагы болында ханның барлык чатырлары калды, байларның табыннары калды, һәрберсендә сыйланырга дигән хисапсыз ризыклар, эчемлекләр, төрле мал-мөлкәт бар иде, рус яугирләре уңышлы юлларын бүлеп, гүяки инде Казан каласын кулга төшергәннәр, Ходай кушкан эшне ташлап (Sic), шайтан кушкан эшкә тотындылар, бернидән шикләнмичә ашый-эчә башладылар, шакшы ризыклар белән тукландылар, вәхшиләрнең эчемлеген комсызланып эчтеләр, аздылар, туздылар, аннары өйләгә кадәр йокладылар».
«Мәкерле» казаннар бу вакытта йоклап ятмый: «Хан казаннар белән, маш өстенә менеп, рус яугирләрен күзәтте, калган малларының пыран-заран килүен күрде, русларның ис җуеп чайкалып йөрүен күрде, һәм русларның олысыннан алып кечесенә кадәр, хәтта воеводаларга хәтле исерек икәнен аңлап, хан, рус яугирләренә һөҗүм итәр өчен, уңайлы вакыт көтәргә булды».
Казаннар русларга коточкыч һөҗүм ясый: «Ходайның русларга ачуы килде, ул аларны батырлыктан һәм егетлектән мәхрүм итте, һәм Ходай поганый ханга батырлык һәм егетлек бирде. Рус гаскәрләренең Казанга килүенә өченче көн булганда, көндезге сәгать 2 дә, хан кала капкаларны ачтырды, һәм аннан 20 000 атлы гаскәр, 30 000 җәяүле явыз чирмешләр чыкты һәм рус полкларына ябырылды. Рус яугирләре арып йокыга талган иде һәм, Ходайның ярдәме булмагач, аларның күңеле хатын-кызныкы кебек йомшаган иде, аларның барысы да – яшь егетләр дә, чал чәчле ирләр дә кылычтан үтте. Һәм җир өсте кеше гәүдәсе белән тулды, Арча кыры һәм Хан болыны канга батты».
Русларның Р±РёРє РєТЇРї кешеләре һәлак була: «Олы воеводалар РєУ©С‡-С…У™Р» белән кача алдылар, кайберләре үтерелде Т»У™Рј Р СѓСЃСЊРєР° Р±РёРє азлары яман С…У™Р±У™СЂ белән кайтып егылды; олы воеводаларның 5 СЃРµ үтерелде: кенәз Ярославскийларның 3 СЃРµ, кенәз Андрей Пенков, кенәз Михаил РљСѓСЂР±СЃРєРёР№, тагын борадәрләр Родоман (Рамазан?) белән Карамыш, тагын Фёдор Киселёв, У™ Дмитрийны әсирлеккә алдылар, Т»У™Рј Казан ханы аны каты җәзалап үтерде. Русларның 100 000 яугиреннән 7000 генә РёСЃУ™РЅ калды, калганнары Р№У™ кылычтан үтте, Р№У™ вәхшиләрдән куркып качканда СЃСѓРіР° батып У™СЂУ™Рј булдылар. Р?делне СЃСѓРіР° баткан кешеләр каплады, Т»У™Рј Кабан күле, Т»У™Рј РёРєРµ елга – Казансу белән Болак – үтерелгән христианнарның мәете белән тулды, У©С‡ РєУ©РЅ аларда кан акты, казаннар, күпердән Р№У©СЂРіУ™РЅ шикелле, РіУ™ТЇРґУ™Р»У™СЂРіУ™ басып елгаларны кичтеләр. Русьта кешеләр зарый-зарый егълады, Р±Сѓ егълау Казанда элек С‚У™ һәлак булган СЏСѓРіРёСЂР»У™СЂРЅРµ Т»У™Рј асылзат яубашларын, кенәз Т»У™Рј боярларны, гаярь воеводаларны, гади сугышчыларны РёСЃРєУ™ төшерүдән РёРґРµ, алар Донда Мамай кулыннан үткәндәй һәлак булдылар. У? Казан ханы хисапсыз мал-мөлкәткә, алтынга Т»У™Рј көмешкә, атларга Т»У™Рј сугыш киемнәренә, коралга Т»У™Рј У™СЃРёСЂР»У™СЂРіУ™ тиенгән РёРґРµ, У™ хәзер Казан ханы кулына төшкән алтын тавына тиң байлыкның исәбен алырга кемнең Р°ТЈС‹ Т—РёС‚У™СЂ РёРєУ™РЅВ».
Безнең алда әрсез каләм, үткен тел белән язылган беллетристика. РњРѕРЅРґР° СЏСЂРјРёРЅРєУ™РґУ™РіРµ Р±У™Р№СЂУ™РјРЅРµ сурәтләү РґУ™ бар, РєРёРЅУ™С‚ ясалган Т»У©Т—ТЇРј, биек маштан дошманны күзәтүче хан… Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ С…РёРєУ™СЏРґУ™РЅ дөреслекне СЌР·Р»У™ТЇ файдасыз. РЇСЂРјРёРЅРєУ™ үткәреп яткан казаннарга русларның РєРёРЅУ™С‚ Т»У©Т—ТЇРј РёС‚ТЇРµ «Казан елъязмачысы» РЅС‹ТЈ хыял җимеше генә. РЈР» аны СЂСѓСЃ укучысының ватанпәрвәрлек хисләрендә уйнау өчен уйлап чыгарган, мөгаен. Р?лнең үзәгендә утырган башкалага чит гаскәрнең көтмәгәндә Т»У©Т—ТЇРј РёС‚ТЇРµ РјУ©РјРєРёРЅ түгел; Р±Сѓ ялганны язучы Р?дел ярыннан Арча кырына Казан яныннан гына үтеп булуына игътибар итмәгән; СѓР» еш кына ТЇР·-үзенә каршы РєРёР»У™, бутый, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, Арча кыры белән Хан болынын тәңгәлләштерә Т». Р±. Воевода Р¤. Рњ. Киселёв Р±Сѓ СЏСѓРґР° һәлак булмый, У™ бөек кенәзнең борадәре Дмитрий Углицкий – Жилка – әсирлеккә төшми Т»У™Рј «Казан ханы аны каты җәзалап үтерде» РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ чеп-чи ялган. Дмитрий Р?ванович 1521 елда Угличта ТЇР· түшәгендә җан Р±РёСЂУ™.
Тар-мар ителгән СЂСѓСЃ гаскәре Казан ханлыгы җирләреннән чыгып РєРёС‚У™. «Кенәз Дмитрий Р?ванович Т»У™Рј бөек кенәзнең воеводалары Казаннан РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° китте, У™ ханзадә (СЏСѓРґР° катнашкан Касыйм солтаны Җангали) белән бөек кенәзнең воеводасы Фёдор Михайлович Киселёв кыр буйлап РњСѓСЂРѕРјРіР° юнәлде»[65 - РџРЎР Р›. – Рў. VI. – РЎ. 245.]
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=56747491) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
Примечания
1
Поволжье в XV и XVI вв. – С. 131–132.
2
Тизенгаузен В. Г. – Т. I. – С. 534.
3
ПСРЛ. – Т. VIII. – С. 92.
4
Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 232–233.
5
Смирнов В. Д. – С. 205–207.
6
ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.
7
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 4–5.
8
Курмыш Сура елгасы буенда, Русия белән Казан ханлыгы арасындагы чиктә урнашкан була.
9
Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – Р?Р·Рґ. «Общ. Польза». Рў. I. – РЎ. 1006.
10
Собр. гос. гр. и дог. – Т. I. – № 127. – С. 321.
11
Собр. гос. гр. – Т. I. – № 133. – С. 345.
12
Собр. гос. гр. – Т. I. – № 144. – С. 398.
13
Собр. гос. гр. – Т. I. – № 167. – С. 461.
14
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 155.
15
Дела турецкие. – № 2. – Л. 23. – Карамзин Н. М. – Т. IX. – С. 105.
16
Карамзин Н. М. – Т. XI. – Примеч. 347.
17
Соловьёв С. М. – С. 1066, 1068.
18
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 8–9.
19
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 7
20
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 9.
21
Вельяминов-Зернов В. В. – С. 10.
22
ПСРЛ. – Т. VI. – С. 170.
23
РџРЎР Р›. – Рў. VIII. – РЎ. 95. – РЎРјРёСЂРЅРѕРІ Р’. Р”. Р?стория Крымского ханства. – РЎ. 201.
24
ПСРЛ. – Т. VI. – С. 179–180; Т. VIII. – С. 125.
25
ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.
26
Вельяминов-Зернов В. В. – С. 11.
27
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 6.
28
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 11.
29
Вельямин-Зернов В. В. – I. – С. 11.
30
Вельяминов Зернов В. В. – I. – С. 13.
31
Спутник по Казани. – С. 39.
32
Любавский М. Русская история до конца XVI века. – С. 154.
33
ПСРЛ. – Т. XIX. – С. 19–20.
34
Записки о Московии. – С. 139.
35
Р?стория Рі. Казани. – Р?Р·Рґ. 5. – РЎ. 22.
36
Вельяминов-Зернов В. В. – С. 53.
37
ПСРЛ. – Т. IV. – С. 149.
38
Ул дүрт яу дип Касыйм солтан һөҗүмен, чирмешләргә каршы кышкы илбасарлыкны, Нократ ушкуйникларының талавын һәм Устюг белән Түбән Новгородтан зур яуны саный.
39
Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1416.
40
Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1416–1417.
41
Соловьёв РЎ. Рњ. Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1417.
42
Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1417.
43
Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1418.
44
Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1418.
45
* Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ С€У™Т—У™СЂУ™СЃРµ С‚У©РіУ™Р» бирелмәгән, СѓР» Туктамыш белән бер нәселдән булса РґР°, Р?чкиле РҐУ™СЃУ™РЅ улы була. – РўУ™СЂТ—.
Русский Временник. – II. – С. 142.
46
Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1418.
47
ПСРЛ. – Т. VI. – С. 234.
48
Р?стория государства Р РѕСЃСЃРёР№СЃРєРѕРіРѕ. – Рў. VI. – РџСЂРёРј. 269.
49
Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – Рў. V. – РџСЂРёРј. 99.
50
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 170, 173.
51
ПСРЛ. – Т. VI. – С. 35.
52
Карамзин Рњ. Рќ. Р?стория государства Р РѕСЃСЃРёР№СЃРєРѕРіРѕ. – Рў. VI. – РџСЂРёРј. 278.
53
Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1419.
54
Р?стория Р РѕСЃСЃРёРё. – РЎ. 1419.
55
Вельяминов-Зернов В. В. – II. – С. 391–392.
56
Моск. арх. Мин. ин. дел. Крымские дела. – № 2. – С. 1007; цит.: Соловьёв С. М. – С. 1420.
57
ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 22–23.
58
ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 23–24.
59
ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 23.
60
ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 23.
61
ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 25.
62
ПСРЛ. – Т.VI. – С. 51.
63
ПСРЛ. – Т.VI. – С. 246.
64
ПСРЛ. – Т. ХIХ. – С. 26–28.
65
ПСРЛ. – Т. VI. – С. 245.
Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке
Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения